Η συμβολή των ψυχοθεραπειών μέσω τέχνης στην ψυχιατρική θεραπευτική

«Η τέχνη μάς δόθηκε για να μην πεθάνουμε εξαιτίας της αλήθειας»
Φρίντριχ Νίτσε

Με μια φροντισμένη έκδοση 500 σελίδων, στην οποία συμμετέχουν 80 επαγγελματίες από τον χώρο της ψυχικής υγείας και των Τεχνών, η Α’ Ψυχιατρική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών (Αιγινήτειο Νοσοκομείο) έδωσε στο κοινό το σημαντικό βιβλίο «Η συμβολή των Ψυχοθεραπειών μέσω Τέχνης στην Ψυχιατρική Θεραπευτική» (ΒΗΤΑ Ιατρικές εκδόσεις), στο οποίο συγκεντρώνονται όλες οι ψυχοθεραπείες μέσω τέχνης και οι εφαρμογές τους.

Ξεφυλλίζοντας τα 76 κεφάλαιά του θα γνωρίσετε την παιγνιοθεραπεία, τη δραματοθεραπεία, την εικαστική ψυχοθεραπεία, τη μουσικοθεραπεία και τη χοροθεραπεία. Θα μάθετε την ιστορία τους, θα ενημερωθείτε για την εξέλιξη και την ευεργετική τους δύναμη όχι μόνο σε ανθρώπους που πάσχουν, αλλά και σε ανθρώπους που αναζητούν τις ψυχικές ευκαιρίες τις οποίες παρέχει η τέχνη και οι διεργασίες της προκειμένου να βελτιώσουν τον εαυτό τους και τις σχέσεις τους με τους άλλους. Θα δείτε έργα θεραπευτών και θεραπευόμενων, θα διαβάσετε ποιήματα και κείμενα ψυχιάτρων, θα ανατρέξετε σε μια εμπεριστατωμένη βιβλιογραφία. Η συγκέντρωση του υλικού άρχισε το 2014 και ολοκληρώθηκε το 2019.

Υπάρχει πολύ κλινικό υλικό, εφαρμογές σε παιδιά, εφήβους και οικογένειες, σε ενήλικες· θέματα προαγωγής της ψυχικής υγείας, πρόληψης και αποκατάστασης ψυχικών διαταραχών, εκτενής αναφορά στην εκπαίδευση και την εποπτεία, η οποία θεωρείται απαραίτητη για να μπορεί κάποιος να εφαρμόζει ψυχοθεραπείες μέσω τέχνης.

Η ψυχολόγος και εικαστική ψυχοθεραπεύτρια Ελένη Γιαννούλη, μία από τους επιμελητές της έκδοσης, μίλησε στο Πρώτο Πρόγραμμα και στην εκπομπή «Στο ντιβάνι της κρίσης» για το βιβλίο και τις ψυχοθεραπείες μέσω τέχνης.

«Οι ψυχοθεραπείες μέσω τέχνης είναι στην ουσία ψυχολογικές θεραπείες που δεν εστιάζουν στη λεκτική έκφραση, περιλαμβάνουν το σώμα κι ένα διαμεσολαβητικό αντικείμενο, το οποίο μπορεί να είναι η ζωγραφική στην εικαστική ψυχοθεραπεία, η μουσική στη μουσικοθεραπεία, το θέατρο στη δραματοθεραπεία, το παιχνίδι στην παιγνιοθεραπεία και ο χορός στη χοροθεραπεία. Παρέχονται ως αυτόνομες ή συμπληρωματικές θεραπείες σε ατομική και ομαδική μορφή από εξειδικευμένους θεραπευτές, σε συνεργασία με ψυχίατρο αν ο θεραπευόμενος λαμβάνει φαρμακευτική αγωγή».

Η περίπτωση της Ελένης Γιαννούλη επιβεβαιώνει την άποψη ότι όσοι ακολουθούν το επάγγελμα του ψυχοθεραπευτή ως δεύτερη καριέρα είναι πολύ συχνά ιδιαίτερα επαρκείς, έχοντας βιώσει την επιθυμία για αλλαγή κατεύθυνσης στη ζωή τους και ταυτόχρονα έχοντας το θάρρος να το κάνουν. Άρχισε την επαγγελματική της ζωή ως νοσηλεύτρια σε δημόσιο νοσοκομείο, όπου εργάστηκε για 12 χρόνια – ένας χώρος δύσκολος αλλά πολύ τροφοδοτικός, όπως λέει η ίδια.

Η σχέση η οποία αναπτύσσεται στην εικαστική ψυχοθεραπεία, μας λέει, είναι μια τριαδική σχέση λιγότερο «απειλητική» για το θεραπεύομενο. «Το εικαστικό έργο είναι μια χειροπιαστή μνήμη. Μπορείς να γυρίσεις οποιαδήποτε στιγμή σε αυτό, να το καταστρέψεις, να το μετασχηματίσεις, να το διαφοροποιήσεις, μπορείς να το κάνεις ό,τι θες γιατί φυλάσσεται σ’ έναν χώρο, μια βιβλιοθήκη μνήμης όπου κάποιος μπορεί να επιστρέφει για να αλλάξει κατά κάποιο τρόπο το παρελθόν του. Όταν ο θεραπευόμενος είναι έτοιμος να κάνει τον μετασχηματισμό στο έργο του, είναι έτοιμος να κάνει τον μετασχηματισμό και στη ζωή του. Να βάλει όρια σ’ έναν σύντροφο που τον κακοποιεί, να διαφοροποιηθεί από μια μητέρα που είναι συγχωνευμένη μαζί του. Να δημιουργήσει έναν ασφαλή χώρο για τον ίδιο».

Ψυχοθεραπείες μέσω τέχνης

 Οι στόχοι 

• ανάπτυξη της επικοινωνίας
• βελτίωση της διάθεσης
• αντιμετώπιση των αρνητικών συμπτωμάτων
• βοήθεια σε άτομα που αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην έκφραση, μέσω της επαφής με τις δυσλειτουργικές αλλά και τις δημιουργικές, υγιείς πλευρές του εαυτού τους

Σε ποιους απευθύνονται

Δεν απαιτείται ειδική ικανότητα, γνώσεις ή εμπειρία στις τέχνες. Χρησιμοποιούνται, με την απαραίτητη προσαρμογή σε επίπεδο παρεμβάσεων, σε ευρύ φάσμα προβλημάτων ψυχικής υγείας, όπως κατάθλιψη, ψύχωση, αυτοτραυματικές συμπεριφορές, αυτοκτονικός ιδεασμός, ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, διατροφικές διαταραχές, διαταραχή μετατραυματικού στρες, διαταραχές προσωπικότητας, σοβαρό άγχος, δυσκολίες επικοινωνίας και στις σχέσεις με άλλους, αλλά και για την ανάπτυξη της αυτογνωσίας.

Η παιγνιοθεραπεία υιοθετεί τη διαχρονική και διαπολιτισμική αξία του παιχνιδιού ως μορφή δημιουργικής έκφρασης και ψυχικής ενέργειας που τείνει να εξωτερικευτεί προκαλώντας συναισθήματα στον «δημιουργό-παιδί» και στον «θεατή-παιγνιοθεραπευτή», και το αξιοποιεί στη θεραπευτική διαδικασία.

Χρησιμοποιείται συνήθως, αλλά όχι αποκλειστικά, με παιδιά. Το θεραπευτικό παιχνίδι πραγματοποιείται σε ασφαλή, άνετο χώρο παιχνιδιού, όπου επιβάλλονται ελάχιστοι κανόνες ή όρια στο παιδί, ενθαρρύνεται η ελεύθερη έκφραση και δίνει την ευκαιρία στον θεραπευτή να παρατηρεί τις επιλογές, τις αποφάσεις και το στυλ παιχνιδιού του παιδιού και το καθρεφτίζει.

Στόχος είναι τα παιδιά να μάθουν να εκφράζονται με πιο υγιείς τρόπους, να γίνονται αποδεκτά και σεβαστά, να κατανοούν και να ανακαλύπτουν νέους, θετικούς τρόπους επίλυσης προβλημάτων, να αναλαμβάνουν την ευθύνη της δράσης τους και να δομούν την εικόνα του εαυτού τους, παραμένοντας σε επαφή με την πραγματικότητα.

Με τον όρο «δραματοθεραπεία» εννοούμε σήμερα μια ψυχοθεραπευτική μέθοδο που βασίζεται στη θεωρία του δράματος και του θεάτρου και αξιοποιεί, μέσα σε δομημένο θεραπευτικό πλαίσιο, τα θεμελιώδη στοιχεία της θεατρικής τέχνης: το παιχνίδι, την τελετουργία, το δράμα, τον ρόλο, την αισθητική απόσταση, τη θέαση, τη μέθεξη, την ταύτιση, το παράδοξο και την κάθαρση.

Αξιοποιεί τη δυναμική του θεάτρου για να δημιουργήσει έναν μεταβατικό χώρο όπου οι σχέσεις διαμεσολαβούνται από ρόλους, κείμενα, μύθους, παιχνίδια ρόλων, αυτοσχεδιασμό, δημιουργία και αφήγηση ιστορίας, μίμηση, μαριονέτες. Ο θεραπευτής ενθαρρύνει την εξερεύνηση πεποιθήσεων, στάσεων και συναισθημάτων μέσα από νέους, εναλλακτικούς τρόπους δράσης και ύπαρξης, καθώς η δραματοθεραπεία δίνει την ευκαιρία πειραματισμού με διαφορετικά είδη συμπεριφοράς και σχέσης. Η αντιστροφή ρόλων βοηθάει στην κατανόηση του πώς αισθάνονται οι άλλοι, και η αξιοποίηση της αποστασιοποίησης αποτελεί εξίσου σημαντικό εργαλείο.

Η εικαστική ψυχοθεραπεία αφορά στην ευεργετική συνύπαρξη της τέχνης και της επιστήμης της ψυχολογίας. Προσφέρει στον άνθρωπο ένα ασφαλές και διευκολυντικό περιβάλλον, ώστε να του δοθεί η ευκαιρία να εξερευνήσει προσωπικές δυσκολίες μέσω της εξωλεκτικής και λεκτικής έκφρασης. Συγκεκριμένα βασίζεται στη δύναμη της εικαστικής έκφρασης, χρησιμοποιεί και αξιοποιεί τη δημιουργική λειτουργία του ατόμου ως μέσο επικοινωνίας με τον εαυτό του και το περιβάλλον, με στόχο την αυτογνωσία και την ψυχική ενδυνάμωση.

Η εικαστική ψυχοθεραπεία χρησιμοποιεί διάφορες μορφές τέχνης ως μέσο επικοινωνίας: ζωγραφική, πηλός, φωτογραφία, δημιουργική γραφή. Η αναπαράσταση σκέψεων, συναισθημάτων και εμπειριών μέσω απεικόνισης μπορεί να είναι αποτελεσματικότερο μέσο έκφρασης από τη λεκτική περιγραφή, καθιστώντας το υλικό λιγότερο απειλητικό.

Ο εικαστικός ψυχοθεραπευτής διευκολύνει τη χρήση των εικαστικών υλικών, ενώ ο θεραπευόμενος γίνεται δημιουργός και συμμετέχει ενεργά στη θεραπεία. Η σχέση με το εικαστικό έργο επιτρέπει την εσωτερική ανάπτυξη, ισχυροποιεί την αίσθηση του εαυτού και βοηθά στην κατανόηση προηγούμενων εμπειριών.

Η μουσικοθεραπεία είναι μια θεραπευτική προσέγγιση στην οποία η μουσική χρησιμοποιείται από ειδικευμένο μουσικοθεραπευτή στο πλαίσιο μιας θεραπευτικής σχέσης, με στόχους που αφορούν σωματικές, συναισθηματικές, γνωστικές και κοινωνικές ανάγκες. Οι μουσικοθεραπευτές, όπως και οι υπόλοιποι θεραπευτές μέσω τέχνης, συνεργάζονται στενά με τις άλλες επιστημονικές ειδικότητες του χώρου της ψυχικής υγείας και της εκπαίδευσης.

Η αποτελεσματικότητα της μουσικοθεραπείας σε διαφορετικούς κλινικούς πληθυσμούς (άτομα με αναπηρίες, διάχυτες αναπτυξιακές διαταραχές, νοητική υστέρηση, νευρολογικές παθήσεις, καρκινοπαθείς κ.ά.) τεκμηριώνεται πλέον και με ερευνητικά δεδομένα. Εστιάζει στην πρόκληση εικόνων, συναισθημάτων και αναμνήσεων μέσω της μουσικής ακρόασης ή/και του παιξίματος μουσικού οργάνου ή του τραγουδιού, δίνοντας διέξοδο σε δύσκολα, καταπιεσμένα συναισθήματα, ιδιαίτερα σε άτομα με περιορισμένες δυνατότητες λεκτικής επικοινωνίας.

Οι άνθρωποι συχνά φοβούνται τα συναισθήματα θυμού, τα οποία μπορούν να πληγώσουν τους άλλους. Η χρήση ενός μουσικού οργάνου, όπως το τύμπανο, επιτρέπει την έκφραση ισχυρών συναισθημάτων με ασφαλή τρόπο, σε δεκτικό περιβάλλον, προσφέροντας την ευκαιρία να μάθουν οι θεραπευόμενοι να αναγνωρίζουν και να εκφράζουν τα συναισθήματα αυτά με ασφάλεια.

Ο χορός έχει χρησιμοποιηθεί θεραπευτικά από τα πρώτα βήματα της ανθρωπότητας. Αποτέλεσε βασικό θεραπευτικό τελετουργικό έναντι των δυσκολιών στη γονιμότητα, τη γέννηση, την αρρώστια και τον θάνατο. Οι κατακτήσεις της ψυχανάλυσης και της ψυχοσωματικής σχετικά με το ενιαίο της σωματοψυχικής οντότητας ενίσχυσαν την πεποίθηση ότι η κίνηση και ο χορός θα μπορούσε να αποτελεί κάτι περισσότερο από ένα μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης.

Σύμφωνα με την Αμερικανική Ένωση Χοροθεραπευτών, χοροθεραπεία ονομάζεται η θεραπευτική χρήση της κίνησης και του χορού μέσα από την οποία το άτομο συμμετέχει δημιουργικά σε μια διαδικασία που προωθεί τη νοητική, συναισθηματική, φυσική και κοινωνική ολοκλήρωσή του με σκοπό τη βελτίωση της υγείας του και την επίτευξη ευεξίας και ευζωίας.

Στόχος της χοροθεραπείας είναι η φυσική και συναισθηματική ολοκλήρωση του ατόμου, δεδομένου ότι ο χορός είναι από τα λίγα μέσα που διαθέτει ο άνθρωπος για να αποκτήσει πρόσβαση στα συναισθήματά του ή σε αυτό που θα μπορούσε να λεχθεί στην προσωπική του ιστορία. Το σώμα είναι ένα ιδιαίτερα ισχυρό θεραπευτικό εργαλείο και ενεργοποιείται αβίαστα με τον χορό. Ο θεραπευόμενος μέσα από ένα κινητικό λεξιλόγιο καλείται να φέρει το ασυνείδητο στο συνειδητό με συμβολικές κινήσεις, εισάγεται δηλαδή ο συμβολισμός σωματικά μέσα στην κίνηση. Ο χοροθεραπεύομενος επαναβιώνει τη ζωή του με κινητικό συμβολισμό, σε συνδυασμό κάποιες φορές με φωνήματα, μελωδίες και τραγούδια σε συλλογικό ή ατομικό επίπεδο. Η προσέγγιση παίζει ιδιαίτερο ρόλο στον τομέα των διατροφικών διαταραχών, καθώς συνδέεται άμεσα με την εικόνα του σώματος.

Επιμέλεια κειμένου: Μπέττυ Σαβούρδου