Έρευνα: Οι επιπτώσεις των περιοριστικών μέτρων της πανδημίας στα Δικαιώματα του Παιδιού

Τα συμπεράσματα της έκθεσης με τίτλο «Οι επιπτώσεις των περιοριστικών μέτρων COVID-19 στα Δικαιώματα του Παιδιού», καθώς και τα ευρημάτων της σχετικής έρευνας η οποία διεξήχθη το 2021 παράλληλα σε πολλές χώρες παγκοσμίως παρουσιάστηκαν την Τρίτη 12 Απριλίου 2022 σε εκδήλωση που διοργάνωσε ο Συνήγορος του Πολίτη σε συνεργασία με το Γραφείο της UNICEF στην Ελλάδα στο Σεράφειο του Δήμου Αθηναίων.

Η έρευνα πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της συνεργασίας της UNICEF με το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Συνηγόρων του Παιδιού (European Network of Ombudspersons for Children-ENOC) υπό την εποπτεία και τον συντονισμό της Βοηθού Συνηγόρου του Πολίτη για τα Δικαιώματα του Παιδιού.

«Αναλογιζόμενοι τον αντίκτυπο της πανδημίας, σκεφτόμαστε ότι ήταν η μεγαλύτερη κρίση που αντιμετώπισαν τα παιδιά από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο», δήλωσε ο διπλωματικός εκπρόσωπος του γραφείου της UNICEF στην Ελλάδα, κ. Luciano Calestini, ο οποίος παρέθεσε ορισμένα συγκλονιστικά στοιχεία:

«Στο υψηλότερο σημείο της κρίσης 142 εκατομμύρια παιδιά βρέθηκαν κάτω από το κατώφλι της φτώχειας. Ευτυχώς ο αριθμός αυτός έχει περιοριστεί τώρα στα 60 εκατομμύρια, αλλά μας έχει πάει πολλά βήματα πίσω σε αυτόν τον τομέα. Αναφορικά με την εκπαίδευση, 1,5 δις παιδιά έμειναν εκτός σχολείου. Τουλάχιστον 168 εκατομμύρια παιδιά έχασαν μία ολόκληρη χρονιά, ενώ περισσότερα από 160 εκατομμύρια δεν είχαν καθόλου πρόσβαση σε τηλεκπαίδευση. Όσον αφορά στην βία και την ψυχική υγεία, τα στοιχεία δείχνουν σημαντική επίπτωση. Χαρακτηριστικό είναι ότι το 66% των χωρών παγκοσμίως ανέφεραν ότι οι υπηρεσίες σε αυτούς τους τομείς διεκόπησαν».

Στην Ελλάδα, η έρευνα βασίστηκε ιδίως στην ανάλυση στοιχείων που συλλέχθηκαν μέσω ερωτηματολογίων που διανεμήθηκαν ηλεκτρονικά σε παιδιά, γονείς, εκπαιδευτικούς και άλλους επαγγελματίες που δραστηριοποιούνται στο πεδίο της παιδικής προστασίας, καθώς και σε άλλες πηγές με αναφορά στα μέτρα που θεσμοθετήθηκαν την περίοδο Μαρτίου 2020 – Φεβρουαρίου 2021.

«Ανασφάλεια, αίσθημα απώλειας, καθημερινό άγχος, έλλειμμα προοπτικής και αισιοδοξίας, αύξηση εξαρτητικών συμπεριφορών (διαδικτυακή εξάρτηση και cyberbullying), διατροφικές διαταραχές, θυμός, απόσυρση, αύξηση της ενδοοικογενειακής βίας… Όλα αυτά δείχνουν την ανάγκη να επενδύσουμε στο καθολικό δικαίωμα των παιδιών για ψυχική υγεία και ευημερία», δήλωσε στο άνοιγμα της εκδήλωσης η Υφυπουργός Υγείας Ζωή Ράπτη.

Η κ. Ράπτη μίλησε για το άνοιγμα κέντρων μέσα στην κοινότητα για την έγκαιρη παρέμβαση στην ψύχωση, καθώς «4000 παιδιά διαγιγνώσκονται τον χρόνο με ψυχωσικά προβλήματα», καθώς και για την ανάγκη παροχής εξ’αποστάσεως υποστήριξης μέσω ψηφιακών εργαλείων. «Αυτό ήδη γίνεται στο Καστελόριζο για 400 ανθρώπους που ζουν εκεί, όπου παρέχονται υπηρεσίες συμβουλευτικής και τηλεψυχιατρικής». Αναφέρθηκε επίσης στη δημιουργία μίας πλατφόρμας από το Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης, για τη διασύνδεση όλων των μονάδων ψυχικής υγείας και των κλινικών της χώρας, ενώ υπογράμμισε τη σημασία της συνεργασίας μεταξύ των φορέων.

Στους τρεις άξονες της μελέτης, που αλληλοσυνδέονται και αλληλοεπηρεάζονται, αναφέρθηκε ο Συνήγορος του Πολίτη, Ανδρέας Ποττάκης:

• Το δικαίωμα στην πρόσβαση στην εκπαίδευση
• Τα φαινόμενα βίας που βίωσαν τα παιδιά, και ιδίως ενδοοικογενειακής βίας
• Τις επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των παιδιών, ιδιαίτερα κατά τον πρώτο χρόνο της πανδημίας με τα πολύ περιοριστικά μέτρα.

Τον τρόπο με τον οποίον αλληλεπηρεάζονται οι τρεις αυτοί τομείς εξήγησε ο Δρ. Αντώνιος Κουρουτάκης, Επίκουρος Καθηγητής του Πανεπιστημίου IE της Μαδρίτης και εξωτερικός συνεργάτης του γραφείου της UNICEF στην Ελλάδα για την εκπόνηση της έκθεσης: «Το σχολείο, όπως και το πανεπιστήμιο, δεν είναι μόνο χώρος μάθησης, είναι χώρος εκτόνωσης, χώρος όπου η ψυχή των ατόμων αναπτύσσεται. Επίσης, εκεί οι καθηγητές μπορούν να παρατηρήσουν φαινόμενα ενδοοικογενειακής βίας και να τα καταγγείλουν».

Στην έρευνα, που εκπονήθηκε με 5 διαφορετικά ερωτηματολόγια, συμμετείχαν 361 παιδιά, 266 εκπαιδευτικοί, 142 γονείς και 94 επαγγελματίες, 42 που ασχολούνται με την αποϊδρυματοποίηση και 52 που ασχολούνται με τα δικαιώματα των παιδιών. «Προφανώς δεν εκφράζει 100% τις αντιλήψεις των παιδιών, αλλά είναι ένα ενδεικτικό εργαλείο», σχολίασε ο δρ. Κουρουτάκης. «Η αλήθεια πονάει αλλά γιατρεύει! Ας την ακούσουμε και ας προσπαθήσουμε να βελτιωθούμε», πρόσθεσε.

«Είμαστε στο σταυροδρόμι μεγάλων αλλαγών», σχολίασε η Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη για τα Δικαιώματα του Παιδιού, κ. Θεώνη Κουφονικολάκου. «Καλούμαστε να αξιολογήσουμε τις επιπτώσεις της πανδημίας για να τις αξιοποιήσουμε. Σχετίζονται με τα βαθιά τραύματα της πανδημίας. Παράλληλα μαίνεται ένας πόλεμος που επηρεάζει τα παιδιά της Ουκρανίας άμεσα αλλά και όλα τα παιδιά που παρακολουθούν με κομμένη την ανάσα, ενώ δέχονται και παραβίαση των δικαιωμάτων τους μέσω της ενεργειακής κρίσης και της αύξησης του κόστους ζωής, αλλά και επιπτώσεις από τη διαγενεακή μεταβίβαση της φτώχειας».

Το πείραμα της τηλεκπαίδευσης

«Το παιδί στη χώρα μας υπάρχει υπό την αίρεση της ενηλικίωσής του», σχολίασε η κ. Κουφονικολάκου. «Η γνώμη του είναι και δεν είναι σεβαστή, είναι και δεν είναι χρήσιμη. Το αντιμετωπίζουμε ως ένα άδειο δοχείο που περιμένει να το γεμίσουμε με γνώση».

Η λύση που δόθηκε με τα περιοριστικά μέτρα στο δικαίωμα των παιδιών στην εκπαίδευση ήταν η τηλεκπαίδευση. Όμως, όπως επεσήμανε η κ. Κουφονικολάκου «δεν υπήρχε καθολική πρόσβαση στην εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Σκεφτείτε τα παιδιά σε κέντρα φιλοξενίας, σε δομές, σε καταυλισμούς, τα παιδιά Ρομά, τα παιδιά χωρίς διαδίκτυο στο σπίτι… Επηρεάστηκαν πιο πολύ τα ευάλωτα παιδιά: Από 10.431 παιδιά σχολικής ηλικίας σε δομές, μόνο 1400 είχαν πρόσβαση στο σχολείο. Πρόκειται για τεράστια ήττα στις προσπάθειες κοινωνικής συμπερίληψης».

Μία ακόμα δυσμενέστερη εικόνα σκιαγράφησε σε παρέμβασή της η κ. Ειρήνη Κόντου από την οργάνωση Defence for Children International Greece: «Πάρα πολλά παιδιά δεν φαίνονται καν στους αριθμούς, δεν έχουν καν πρόσβαση στην εγγραφή σε σχολείο. Τεράστια προβλήματα προκλήθηκαν λόγω της πανδημίας και στις καταγραφές τους, που είναι το πρώτο και το βασικότερο βήμα. Αυτά τα παιδιά είναι ουσιαστικά αόρατα για το κράτος και το σύστημα παιδικής προστασίας. Μένουν σε μια λίμπο κατάσταση στους δρόμους της Αθήνας».

Στα ασυνόδευτα ανήλικα αναφέρθηκε και η κ. Έρση Κούρη από τη Μετάδραση: «Έχουμε παιδιά που μένουν στα διαμερίσματα ημιαυτόνομης διαβίωσης, που είναι 16 χρονών. Έχουν βρεθεί από ελάχιστα ως και καθόλου σε σχολείο και καλούνται τώρα να μπουν σε μία σχολική διαδικασία και τους φαίνεται βουνό. Στην πανδημία, αυτά τα παιδιά χάθηκαν εντελώς. Και να είχαν μια πιθανότητα να αποκτήσουν έναν στοιχειώδη αλφαβητισμό, αυτή χάθηκε, πέρασαν δυο χρόνια, ενηλικιώθηκαν και πάει…»

Αλλά και τα παιδιά που δεν ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία, όπως είναι αυτά που συμμετείχαν στην έρευνα, αντιμετώπισαν στην συντριπτική τους πλειοψηφία προβλήματα κατά την τηλεκπαίδευση.

Η προτεραιότητα που τέθηκε ήταν να προχωρήσει το μάθημα. «Τα παιδιά βαρέθηκαν, προσχηματικά προσχωρούσε η ύλη. Οι μαθήτριες και μαθητές με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες χωρίς την παράλληλη στήριξη δίπλα τους έχασαν το έδαφος κάτω από τα πόδια τους», ανέφερε η Βοηθός Συνήγορος του Πολίτη.

«Στην Ελλάδα έχουμε ένα καθαρά εξετασιοκεντρικό σύστημα», υπερθεμάτισε και η Ροζίνα Μπέρτου, μέλος της Ομάδας Εφήβων Συμβούλων 2021 του Συνηγόρου του Πολίτη. «Άλλαξε το μέσο διδασκαλίας αλλά όχι οι μέθοδοι. Έτσι το μάθημα δεν γίνεται διαδραστικό και χάνουν το ενδιαφέρον τους οι μαθητές και δεν αποδίδουν το ίδιο. Από τη στιγμή που στην Ελλάδα υπάρχει η αυθεντία των καθηγητών, που η άποψή τους θεωρείται ως η σωστή και η μόνη αποδεκτή, δεν ακούγονται ισότιμα οι απόψεις των μαθητών και έτσι χάνουν το κίνητρο να τις εκφράσουν, αφού ξέρουν ότι δεν θα γίνουν σεβαστές».

«Σίγουρα προέχει η δημόσια υγεία, αλλά δεν είναι λογικό να μην ακούγεται η άποψή μας ούτε σε ζητήματα όπως η εκπαίδευση και να λαμβάνονται όλες οι αποφάσεις με βάση μόνο τη ζωή των ενηλίκων. Θα έπρεπε να μπορούν να αξιολογηθούν τα μέτρα και από την πλευρά των παιδιών», δήλωσε η Σοφία Παπαρσένη, μέλος της Ομάδας Εφήβων Συμβούλων 2021 του Συνηγόρου του Πολίτη, που είχε αναλάβει τον ρόλο συντονισμού της συζήτησης.

Φαίνεται όμως πως και οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί δεν θεωρούν αποτελεσματική την τηλεκπαίδευση, όπως δείχνει το ακόλουθο γράφημα.

Όπως επεσήμανε η κ. Κουφονικολάκου «Δεν υπάρχει πουθενά ασφαλής χώρος στο σχολείο για τα παιδιά, χωρίς να τους ασκείται κριτική, όπου να μπορούν να εστιάσουν στην ψυχική τους υγεία και στην ισορροπία. Το σχολείο θα έπρεπε να εστιάσει πολύ λιγότερο στη διεκπεραίωση της σχολικής ύλης και πολύ περισσότερο στο χρόνο και στη σχέση με τα παιδιά».

«Έχουμε μεγάλο ποσοστό άρνησης των μαθητών να πάνε στο σχολείο. Είναι τυχαίο; Οι μικρές καθημερινές ρουτίνες, που τα βάζουν σε διαδικασία κοινωνικοποίησης, έχουν καταργηθεί», δήλωσε σε παρέμβασή του ο Νικόλαος Καμήλος, εκπαιδευτικός α/θμιας εκπαίδευσης, συντονιστής εκπαιδευτικού έργου στο 4ο Περιφερειακό Κέντρο Εκπαιδευτικού Σχεδιασμού. «Η πανδημία μας έδωσε μια ευκαιρία επαναπροσδιορισμού του ρόλου μας και της συνεργασίας με τα παιδιά και τους γονείς. Αυτό κατάλαβα, χρειάζονται τα παιδιά έναν άνθρωπο να τους ακούει, αυτό είναι το πιο σημαντικό. Χρειάζεται συνεργασία, προετοιμασία σε όλα τα επίπεδα, βιωματικές επιμορφώσεις, όχι στεγνές. Τα παιδιά πρέπει να μάθουμε να τα ακούμε, δεν το έχουμε συνηθίσει», κατέληξε.

«Λέτε παιδιά ότι δεν σας ακούμε, έχετε δίκιο», είπε απευθυνόμενη στις δύο μαθήτριες που συμμετείχαν στη συζήτηση η κα. Δήμητρα Σωτηροπούλου, συντονίστρια εκπαιδευτικού έργου με παιδαγωγική ευθύνη ΕΠΑΛ. «Δεν σας διδάξαμε πώς να συνδιαλέγεσθε μεταξύ σας, δεν ακούει ο ένας τον άλλον. Δεν σας το μάθαμε, γιατί εμείς δεν το κάνουμε».

Πώς επηρεάστηκε η ψυχολογία των παιδιών

«Καταγράφηκαν στην έρευνα αντικρουόμενα συναισθήματα, δυσκολίες στον ύπνο, παλινδρόμηση σε προηγούμενα ανπτυξιακά στάδια, απώλεια όρεξης, διαταραχές των ορίων μέσα στην οικογένεια, τα οποία ακόμα δεν έχουν αποκατασταθεί», εξήγησε η κ. Κουφονικολάκου.

Η έλλειψη άμεσης επαφής με φίλους και φίλες οδήγησαν σε αλλαγές στη συμπεριφόρα των παιδιών. Η απουσία δραστηριοτήτων (κοινωνικών, αθλητικών, καλλιτεχνικών) συνέβαλε αποφασιστικά στο πρόβλημα. «Από όταν άνοιξαν τα σχολεία, δεχόμαστε πολλές καταγγελίες για ενδοσχολική βία», επεσήμανε η βοηθός Συνήγορος του Πολίτη.

Οι  επαγγελματίες που συμμετείχαν στην έρευνα συμφωνούν στο ότι η κυβέρνηση δεν έλαβε υπόψη τις επιπτώσεις που θα είχε το κλείσιμο των σχολείων στην ψυχική υγεία των μαθητών.

Το στίγμα της ψυχικής ασθένειας

Όσον αφορά στις προκλήσεις που αντιμετώπισαν οι γονείς σε σχέση με τα ζητήματα ψυχικής υγείας, αξίζει να σημειωθεί ότι η πλειονότητα των γονέων (70.6%) δήλωσε πως δεν ένιωσε την ανάγκη να ζητήσει βοήθεια από ειδικούς -παρά τα ανωτέρω προβλήματα που επισημάνθηκαν- ενώ ένα πολύ μικρό ποσοστό των γονέων αναζήτησε βοήθεια.

«Στην Ελλάδα είναι ακόμα έντονο το στίγμα της ψυχικής ασθένειας», εξήγησε η κ. Αντιγόνη Αγγελάκη, Ειδική Παιδικής Προστασίας της Unicef. «Αν απευθυνθώ σε ειδικό θα πει πως το παιδί μου δεν είναι κανονικό, έχει κάποιο πρόβλημα, έχω ξεπεράσει κάποιο όροιο αν πάω να ζητήσω βοήθεια σε επαγγελματία ψυχικής υγείας».

Ωστόσο, επεσήμανε πως οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας δεν επαρκούν. «Όμως και αυτοί οι λίγοι που ζήτησαν βοήθεια, πόσο διαθέσιμες ήταν οι υπηρεσίες; Σε πόσους μήνες τους έδωσαν το πρώτο ραντεβού; Και το επόμενο; Για πολλές οικογένειες, το να στραφούν στον ιδιωτικό τομέα θα είχε ένα κόστος που δεν μπορούν να επωμιστούν, οπότε δεν ήταν επιλογή».

Ενδοοικογενειακή βία

Το 77% των επαγγελματιών που εργάζονται σε υπηρεσίες γνωρίζουν ότι αυξήθηκαν τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας, όπως δείχνουν και οι κλήσεις στη γραμμή 1056.

Αυτό δεν αποτυπώνει σε καμία περίπτωση το μέγεθος του φαινομένου, όπως επεσήμανε η κ. Κουφονικολάκου: «Ο πρώτος λόγος είναι ότι τα παιδιά σπανίως αντιλαμβάνονται ως κακοποίηση αυτό που υφίστανται. Το ανάρμοστο άγγιγμα του ενήλικα το εκλαμβάνουν ως έκφραση οικειότητας. Και τη σωματική κακοποίηση την εντάσσουν σε μία κανονικότητα, θερωούν ότι έτσι λειτουργούν οι οικογένειες. Η έλλειψη ενημέρωσης λοιπόν εμποδίζει το παιδί να το αντιληφθεί και να καταγγείλει. Η σημαντική πηγή πληροφόρησης για τέτοια περιστατικά ήταν τα σχολεία, και με το κλείσιμό τους χάθηκε».

Όμως και οι υπηρεσίες για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας δεν ήταν αποτελεσματικές. «Στην Ελλάδα δεν έχουμε σύστημα παιδικής προστασίας, διότι αυτό προυποθέτει διεπαφή των υπηρεσιών μεταξύ τους», τόνισε η κ. Κουφονικολάκου. «Το σχολείο δεν είναι διασυνδεδεμένο με τις δομές παιδικής προστασίας. Ακόμα κι αν αναγνωρίσουμε εγκαίρως την κακοποίηση, και την καταγγείλουμε, έπεται συστημική κακοποίηση. Παρατηρείται υποστελέχωση των δομών, μεγάλη αποσπασματικότητα ανάμεσα στα Υπουργεία διαχρονικά και έλλειψη στρατηγικής για τα δικαιώματα του παιδιού. Υπάρχει μεγάλη ανάγκη συντονισμού και ενημέρωσης των οργάνων».