Πέμπτη Δημοκρατία: Γιατί ονομάζεται έτσι και ποιοί είναι οι θεσμοί της

Του Πολυδεύκη Παπαδόπουλου

Η Πέμπτη Δημοκρατία, στα πλαίσια της οποίας θα  γίνουν και οι επόμενες προεδρικές εκλογές, είναι η τρέχουσα μορφή του δημοκρατικού πολιτεύματος που βρίσκεται σε ισχύ στην Γαλλία. Αποκαλείται 5^η εξ αιτίας των τεσσάρων δημοκρατιών που προηγήθηκαν από τη γαλλική επανάσταση έως το 1958.

Στις 4 Οκτωβρίου εκείνου του χρόνου η Πέμπτη Δημοκρατία διαδέχθηκε την Τέταρτη που είχε εγκαθιδρυθεί το 1946, αποτελώντας ένα βήμα απομάκρυνσης της Γαλλίας από την παράδοση των κοινοβουλευτικών κυβερνήσεων και ενίσχυσης του ρόλου της εκτελεστικής εξουσίας. Και ο λόγος ήταν, μετά 12 χρόνια πολιτικής και κυβερνητικής αστάθειας, η αντικατάσταση ενός εν τέλει φατριαστικού συστήματος, βασισμένου σε αδύναμες κοινοβουλευτικές πλειοψηφίες, με ένα ισχυρότερο, ημι-προεδρικό σύστημα.

Είχε προηγηθεί στις 28/9/1958 έγκριση από το γαλλικό λαό, μέσω δημοψηφίσματος, με μεγάλη πλειοψηφία (79.25% ΝΑΙ, 21,75 ΟΧΙ), ενός ανάλογου συντάγματος που έθετε τις παραμέτρους του νέου πολιτεύματος. Εμπνευστής του ήταν ο στρατηγός Σαρλ ντε Γκολ, ηγέτης των Γάλλων που αντιτάχθηκαν στους Ναζί στον β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ο οποίος έγινε και ο πρώτος πρόεδρος της ^5ης Δημοκρατίας.

Βασική αλλαγή που επέφερε το νέο Σύνταγμα ήταν η ενίσχυση των αρμοδιοτήτων του Προέδρου της Γαλλικής Δημοκρατίας ο οποίος αποκτούσε το δικαίωμα της επιλογής του πρωθυπουργού και της διάλυσης της Εθνικής Συνέλευσης, όπως ονομάζεται η Κάτω Βουλή της Γαλλίας (υπάρχει και γαλλική Ανω Βουλή, που είναι η Γερουσία). Η δε προεδρική θητεία οριζόταν να διαρκεί μια επταετία. Η διάρκεια αυτή περιορίστηκε σε πενταετία, μετά από σχετική συνταγματική μεταρρύθμιση του 2000, που άρχισε να εφαρμόζεται μετά τις προεδρικές εκλογές του 2002.

΄Ενας ακόμη λόγος που οδήγησε στην κατάργηση της ασθενούς Τέταρτης Δημοκρατίας και τη δημιουργία της Πέμπτης ήταν η αλγερινή κρίση. Μέσα στη δεκαετία του ’50 η Γαλλία είχε αποχωριστεί τις περισσότερες αποικίες της στην Αφρική και την Ασία, αλλά αυτό δεν είχε ακόμη συμβεί με την Αλγερία, όπου μια ισχυρή μειοψηφία γάλλων και ευρωπαίων αποίκων αντιδρούσε. Μάλιστα, το Μάιο του ’58 ομάδα στρατιωτικών είχε επιχειρήσει πραξικόπημα, για να εμποδιστεί οποιαδήποτε εξέλιξη προς την από-αποικιοποίηση. Ο Στρατηγός Ντε Γκολ άδραξε την ευκαιρία που του έδωσε το πραξικόπημα για να επανέλθει στα πολιτικά πράγματα της Γαλλίας (αφού είχε αποσυρθεί από το 1946) και να αναλάβει τον Ιούνιο του ’58 πρόεδρος του κυβερνητικού συμβουλίου. Και μέσα στις πρώτες πρωτοβουλίες που έλαβε ήταν η προώθηση της προαναφερόμενης συνταγματικής μεταρρύθμισης, η οποία δημιούργησε την 5^η Δημοκρατία. Να σημειωθεί ότι, επίσης, ο Ντε Γκολ, κατά τη διάρκεια της πρώτης προεδρικής θητείας του, ήταν εκείνος που τελικά δρομολόγησε την απεμπλοκή της Γαλλίας από την Αλγερία, η οποία έγινε ανεξάρτητη στις 5 Ιουλίου του 1962.

Με βάση το αρχικό σύνταγμα της Πέμπτης Δημοκρατίας, ο Πρόεδρος οριζόταν να ψηφίζεται από ένα εκλογικό κολλέγιο και όχι να βγαίνει μέσω λαϊκής ψήφου. Αυτό και συνέβη με την πρώτη εκλογή του Ντε Γκολ στην Προεδρία το 1958. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της θητείας του, το 1962, ο Ντε Γκολ πρότεινε νέα συνταγματική μεταρρύθμιση που προέβλεπε την εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας άμεσα από τους πολίτες και οργάνωσε γύρω από την πρόταση αυτή ξανά δημοψήφισμα. Αν και η μέθοδος και οι προθέσεις του «στρατηγού» αμφισβητήθηκαν ιδιαίτερα από τις περισσότερες πολιτικές ομάδες, εκτός από τον δικό του χώρο των «Γκολικών», η αλλαγή τελικά εγκρίθηκε από το γαλλικό εκλογικό σώμα. Ο ίδιος ο Ντε Γκολ επανεξελέγη το 1965 μέσω πλέον εκλογών (αν και όχι εύκολα έχοντας για πρώτη φορά απέναντί του τον Φρανσουά Μιτεράν), για μια νέα επταετή θητεία, την οποία τελικώς δεν ολοκλήρωσε, παραιτούμενος το 1969 .

Πάντως, οι εξελίξεις αυτές ολοκλήρωσαν τη μορφή της Πέμπτης Δημοκρατίας, ισχυροποιώντας περαιτέρω το θεσμό του Προέδρου της Γαλλίας. Κι αυτό γιατί ο ανώτατος άρχων της χώρας αποκτούσε έναν μεγαλύτερο βαθμό νομιμότητας, δεδομένου ότι είχε λάβει την απόλυτη πλειοψηφία των ψήφων των πολιτών, είτε στον πρώτο είτε στον δεύτερο γύρο προεδρικών εκλογών. Ο ρόλος του κοινοβουλίου και του πρωθυπουργού περνούσε σε εντελώς δεύτερη μοίρα και αποκτούσε μια αυξημένη σημασία μόνον στις περιπτώσεις «συγκατοικήσεων». Επρόκειτο για εκείνες τις περιόδους κατά τις οποίες στην Εθνοσυνέλευση διαμορφωνόταν μια αντίθετη πλειοψηφία από το κόμμα ή τον συνασπισμό που υποστήριζε τον Πρόεδρο.

Αυτό μέχρι στιγμής συνέβη μόνον τρεις φορές στην Πέμπτη Δημοκρατία, μετά από κοινοβουλευτικές εκλογές που γίνονταν ενδιάμεσα της προεδρικής θητείας και τις οποίες κέρδιζε η αντιπολίτευση (1986-1988 με Πρόεδρο τον Φρανσουά Μιτεράν και Πρωθυπουργό τον Ζακ Σιράκ, το 1993-1995 πάλι με Πρόεδρο τον Μιτεράν και πρωθυπουργό τον γκωλικό Εντουάρ Μπαλαντίρ και το 1997-2002 με Πρόεδρο τον Ζακ Σιράκ και πρωθυπουργό τον σοσιαλιστή Λιονέλ Ζοσπέν). Στις υπόλοιπες περιπτώσεις κοινοβούλιο και κυβέρνηση συνέπλεαν με τον Πρόεδρο.

΄Αλλωστε οι Πρόεδροι της Γαλλίας στην 5^η Δημοκρατία, μόλις εκλεγούν, προχωρούν (όπως έχουν την εξουσία) πάντα στη διάλυση της Εθνοσυνέλευσης, στη προκήρυξη εκλογών και στη συνέχεια στον ορισμό του πρωθυπουργού που αυτοί επιλέγουν, αλλά από τον χώρο που λαμβάνει την πλειοψηφία. Ωστόσο, ποτέ ο κομματικός χώρος από τον οποίο προέρχεται ο Πρόεδρος δεν έχασε κοινοβουλευτικές εκλογές που προκηρύχθηκαν αμέσως μετά τις προεδρικές.

Η Πέμπτη Δημοκρατία είναι η μακροβιότερη, μετά την Τέταρτη (1870-1940), στην ιστορία της Γαλλίας, κλείνοντας το επόμενο έτος  μια διάρκεια 60 χρόνων. Θεωρείται ότι έχει συμβάλει καθοριστικά στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική σταθερότητα της χώρας. Όμως, από τη άλλη, επικρίνεται για το ότι διαμόρφωσε ένα πολίτευμα «μοναρχικής δημοκρατίας». Πολιτικές δυνάμεις κυρίως από την αριστερή πτέρυγα του Σοσιαλιστικού Κόμματος και τους Πράσινους ασκούν κριτική στο σύστημα αυτό, ζητώντας να περιοριστεί ξανά ο ρόλος του Προέδρου και να αναπτυχθούν νέοι θεσμοί, στα πλαίσια μιας «Εκτης Δημοκρατίας».  Ωστόσο, η δημιουργία πολιτικοκοινωνικής πλειοψηφίας γύρω από αυτό το αίτημα δεν είναι ορατή.

Οι Πρόεδροι της Πέμπτης Δημοκρατίας

Στα μέχρι τώρα 59 χρόνια της 5^ης Γαλλικής Δημοκρατίας υπήρξαν επτά πρόεδροι, εκ των οποίων οι τρεις εξελέγησαν δύο φορές (Ντε Γκολ, Μιτεράν, Σιράκ). Ωστόσο, μόνον ο Μιτεράν παράμεινε δύο επταετίες, γιατί ο Ντε Γκολ παραιτήθηκε στη μέση της δεύτερης θητείας του, για τη δε επαναλαμβανόμενη θητεία του Σιράκ ίσχυε πλέον η 5ετία.