Ο Συνοικισμός των Μικρασιατών προσφύγων στο νησί της Άνδρου

Το νησί της Άνδρου ήταν μεταξύ των τόπων που ρίζωσαν Μικρασιάτες πρόσφυγες στα χρόνια που ακολούθησαν από τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922. Πρέπει να υπενθυμίσουμε ότι οι τόποι στους οποίους εγκαταστάθηκαν οι πρόσφυγες δεν ήταν κατά κανόνα οι πρώτες στεριές που πάτησαν μετά το διωγμό. Αρχικά έγιναν οι πρώτες εγκαταστάσεις και ακολούθως σημειώθηκαν μετακινήσεις, άλλες φορές γιατί είχαν εντοπιστεί συγγενείς και συντοπίτες σε άλλες περιοχές, άλλες φορές γιατί η μετεγκατάσταση έδινε καλύτερες προοπτικές για εργασία και άλλες φορές ήταν ο συνδυασμός των παραπάνω λόγων.

Στη συνέχεια η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων υλοποίησε δυο βασικά προγράμματα, ένα για εγκατάσταση σε αστικό περιβάλλον και ένα για αγροτικό. Σημαντικό ρόλο έπαιξε και η ανταλλαγή πληθυσμών Ελλάδας – Τουρκίας, που και εκεί είχαμε μετακινήσεις για «κάλυψη» των θέσεων όσων έφευγαν για τη γείτονα χώρα, από Μικρασιάτες. Στα πλαίσια αυτά είχαμε και την ανέγερση προσφυγικών Συνοικισμών και ένας από αυτούς δημιουργήθηκε στην Άνδρο.

Λίγοι θυμούνται σήμερα την ύπαρξη του, καθώς στο πέρασμα των χρόνων υπήρξαν πολεοδομικές αλλαγές και τα σημάδια από το παρελθόν έχουν ξεθωριάσει αρκετά. Το μικρό του μέγεθος δεν βοήθησε στη διατήρηση αυτής της παράδοσης, όπως έγινε αλλού σε πόλεις με πολυάριθμο προσφυγικό στοιχείο, όπως οι Νέες Ιωνίας Αττικής και Βόλου, η Νίκαια, η Καισαριανή, τα προσφυγικά της Πάτρας, της Κορίνθου, της Λέσβου, κλπ.

Όπως στις περισσότερες περιπτώσεις, έτσι και στην Άνδρο, τα χαρακτηριστικά του Συνοικισμού, που ιδρύθηκε (απαλλοτρίωση, έναρξη μελετών, όχι εγκατάσταση) το 1928, για τον οποίο σημαντική ερευνητική δουλειά έχει κάνει ο αρχιτέκτονας Νίκος Βασιλόπουλος, ήταν μικρά σπίτια με κεραμοσκεπή και γεωγραφικά ο Συνοικισμός ήταν κοντά στη Χώρα της Άνδρου. Εδώ και χρόνια εκτός από τις κτηριακές αλλαγές στην πλειοψηφία των σπιτιών του Συνοικισμού, η οικοδομική δραστηριότητα τον έχει ενώσει με Χώρα και δεν αποτελεί ξεχωριστό και ευδιάκριτο τόπο όπως ήταν παλιά. Οι αναφορές κάνουν λόγο για περίπου 60 κτήρια με αυλή και με δύο οικογένειες στο κάθε ένα, γεγονός που δείχνει καλύτερη ποιότητα από άλλες καταστάσεις, όπως για παράδειγμα από τον μεταπολεμικό Συνοικισμό στη Νέα Ιωνία Αττικής (τα λεγόμενα «Πέτρινα» της Φρειδερίκης, που είχαν τέσσερα σπίτια σε κάθε οίκημα και διασώζονται έως και σήμερα).

Διαβάζοντας τον Τύπο της εποχής, όπου και εντοπίσαμε την ύπαρξη του Συνοικισμού, βλέπουμε την είδηση για μελλοντική έναρξη έργων ύδρευσης και έτσι συμπεραίνουμε ότι αυτή δεν υπήρχε κατά την ίδρυσή του, συνεπώς οι συνθήκες διαβίωσης, όπως και σε άλλους Συνοικισμούς, δεν ήταν και οι καλύτερες. Μάλιστα ένα από τα γενικά προβλήματα του νησιού εκείνα τα χρόνια ήταν η έλλειψη ηλεκτροφωτισμού, για το οποίο οι τοπικές αρχές είχαν έντονη δραστηριότητα για να το επιλύσουν. Αν δεν είχε τέτοιο «προνόμιο» η Χώρα με τους εφοπλιστές, θα το είχαν οι διαμένοντες στο Συνοικισμός;

Εντοπίσαμε και περιόδους με σοβαρά υγειονομικά προβλήματα στο νησί, αλλά οι αναφορές ήταν γενικές και όχι επικεντρωμένες στο Συνοικισμό.

Το εργασιακό περιβάλλον στην Άνδρο της περιόδου του Μεσοπολέμου είχε δύο μεγάλες κατηγορίες στο εργασιακό τοπίο. Από τη μία την πλούσια ναυτική παράδοση και την μεγάλη συμμετοχή Ανδριωτών στο εφοπλιστικό κεφάλαιο και με συχνές ευεργεσίες για το νησί (γεμάτες οι εφημερίδες του Μεσοπολέμου με διαφημίσεις για ναυτικές σχολές και σχετική ειδησεογραφία) αλλά και την κακή οικονομική κατάσταση αγροτικού, υπαλληλικού και εργατικού δυναμικού, που επίσης αποτυπώνεται στην ειδησεογραφία της εποχής.

Δεν έμεινε έξω από τη διέξοδο της μετανάστευσης στο εξωτερικό, κυρίως στις ΗΠΑ, το εργατικό δυναμικό του νησιού. Οι πρόσφυγες εντάχθηκαν σε όλη τη γκάμα των επαγγελμάτων και δεν εξαιρέθηκαν από την επιλογή της μετανάστευσης.

Και όμως αν και τα χρόνια ξεθώριασαν την ανάμνηση, αυτή δεν έσβησε. Αυτή τη χρονιά που συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη Μικρασιατική καταστροφή, καθώς και τα χρόνια που έρχονται που θα συμπληρωθεί ένας αιώνας από τις κατά τόπους εγκαταστάσεις των Μικρασιατών, κάποιοι στην Άνδρο, όχι απλώς θυμούνται αλλά μεταλαμπαδεύουν την ιστορική γνώση.

Mάλιστα η συμπλήρωση των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική καταστροφή έδωσε την αφορμή για την εικαστική έκθεση «28οι Πλόες – Το Πέρασμα» που έγινε από τις 30 Ιουλίου έως τις 2 Οκτωβρίου 2022 στο Ίδρυμα Π. & Μ. Κυδωνιέως της Άνδρου, με έργα εμπνευσμένα από την δραματική κατάσταση που βίωσαν οι πρόγονοί μας.

Συμμετείχαν αλφαβητικά (με ζωγραφική, γλυπτική, χαρακτική, ψηφιδωτό, «εγκαταστάσεις»), οι εικαστικοί καλλιτέχνες : Βλάσης Αγτζίδης, Γιάννης Αδαμάκος, Χρήστος Αντωναρόπουλος, Γιάννης Αριστοτέλους, Βαγγέλης Γκόκας, Ελένη Ζούνη, Κωνσταντίνος Κανταρτζής (ΚΑΝΤ), Βλάσης Κότιος, Γιάννης Κυριακίδης, Γιάννης Μακρίδης, Κωνσταντίνα και Κλειώ Μπολιεράκη, Βαγγέλης Παππάς, Κική Περιβολάρη (Kiki), Γιώργος Σαλταφέρος, Νίκος Σκλαβενίτης, Γιώργος Σταματάκης, Μαριάννα Στραπατσάκη, Έφη Φουρίκη, Θάλεια Χιώτη.

H ιδέα, o τίτλος, το σκεπτικό, η επιλογή έργων και η επιμέλεια της Έκθεσης, όπως και του συνοδευτικού Καταλόγου έγινε από την Αθηνά Σχινά, Ιστορικό Τέχνης & Θεωρίας του Πολιτισμού (ΕΚΠΑ).

Επίσης τον Ιούλιο του 2022 στην Αίθουσα τέχνης “Αδαμαντία” της Αττικής Πιάγκου που γνώρισε τους πρόσφυγες ως παιδί, στο Νημπορειό της Άνδρου, στην έκθεση χαρακτικής. με τίτλο «Το σπίτι του πρόσφυγα» (Επιμέλεια: Λήδα Καζαντζάκη, ιστορικός τέχνης), συμμετείχαν οι καλλιτέχνες: Κανούτο Κάλλαν, Ελένη Κάπρου, Γιάννης Κολιός, Αφροδίτη Κροντήρη, Ανδριάνα Κώτση, Δημήτρης Μηλιώτης.

Χορηγοί επικοινωνίας ήταν: Εκδόσεις Gutenberg, περιοδικό “Εύανδρος”, εφημερίδα “Ανδριακή”, Asteras92.

Από το δελτίο Τύπου της έκθεσης μας έρχεται μία πληροφορία, ίσως όχι πρωτότυπη, αφού τα ίδια είχαν καταγραφεί και αλλού, αλλά σημαντική για τη συμβολή των Μικρασιατών στο τοπικό επίπεδο. Συγκεκριμένα αναφέρονταν για τον τόπο ότι: « Τον αναζωογόνησαν με τις γνώσεις τους και τη δημιουργικότητα τους. Οργάνωσαν τους γαλακτοπαραγωγούς φτιάξανε άγνωστα στους Ανδριώτες προϊόντα όπως γιαούρτι, ρυζόγαλο, σάμαλι, παγωτό.

Στήσανε τις πρώτες ταβέρνες στην πλατεία Καΐρη, γαλακτοπωλεία και οργανωμένα μπακάλικα κάτω από την Οξώπορτα και μανάβικο με ντόπια προϊόντα στα όρια του “Συνοικισμού”».

Ακριβώς όπως αλλού οι Μικρασιάτες με τις γνώσεις τους είχαν συμβολή στην ταπητουργία (Νέες Ιωνίες Αττικής και Βόλου), στη σταφίδα (Κρήτη, Κόρινθος, κλπ), στο εμπόριο, στις επιχειρήσεις και γενικά σε κάθε τομέα που είχαν πλούσια εμπειρία, τόσο μέσα στα όρια του ελληνικού κράτους, όσο και έξω από αυτό.

Διαλέξαμε για επίλογο, μία φράση από το δελτίο της έκθεσης χαρακτικής για όλα αυτά, που εξελίσσονται με αφορμή την επετειακή χρονιά και συμβαίνουν «100 χρόνια μετά τη Μικρασιατική καταστροφή σε μία εποχή όπου οι πόλεμοι στην υφήλιο δημιουργούν συνεχώς νέα κύματα αθώων κατατρεγμένων».

Έρευνα: Νάσος Μπράτσος