Η «μεγάλη κλοπή» της ικανότητας να προσέχεις [Μέρος 3ο]

Απόσπασμα από το βιβλίο Stolen Focus: Why You Can’t Pay Attention [«Κλεμμένη προσοχή: Γιατί δεν μπορείς να συγκεντρωθείς»] του Γιόχαν Χάρι.
Σημείωση: Η μετάφραση του τίτλου είναι δική μας, καθώς το βιβλίο μόλις εκδόθηκε -στις 6 Ιανουαρίου από τις εκδόσεις Bloomsbury– και δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά.
========================================================

Στη Μόσχα, ο πρώην προγραμματιστής της Google Τζέιμς Γουίλιαμς -ο πιο σημαντικός φιλόσοφος για τη συγκέντρωση στον δυτικό κόσμο– μού είπε πως είχα κάνει ένα σημαντικό λάθος. Η ατομική αποχή «δεν είναι η λύση, για τον ίδιο λόγο που το να φοράς μάσκα αερίων δύο μέρες την εβδομάδα δεν είναι η απάντηση στη μόλυνση. Μπορεί, για ένα μικρό διάστημα, να σε γλιτώσει από κάποιες επιπτώσεις. Ωστόσο, δεν πρόκειται για βιώσιμη λύση, και δεν επιλύει στα συστημικά ζητήματα». Είπε πως η προσοχή μας μεταβάλλεται σε βάθος από γιγάντιες, επεμβατικές δυνάμεις στην ευρύτερη κοινωνία. Το να λέμε πως η λύση βρίσκεται απλά στο να προσαρμόσουμε τις δικές μας συνήθειες -για παράδειγμα, να ορκιστούμε ότι δεν θα ξαναχρησιμοποιήσουμε το κινητό μας- πρόκειται απλώς για μετάθεση της ευθύνης στο άτομο, ενώ, αυτό που πραγματικά θα κάνει τη διαφορά, είναι οι αλλαγές στο περιβάλλον.

Ο Νιγκ είπε πως θα κατανοούσα καλύτερα τι συμβαίνει, αν συγκρίνουμε τα αυξανόμενα προβλήματα συγκέντρωσης με τα αυξανόμενα ποσοστά παχυσαρκίας. Πριν από πενήντα χρόνια, η παχυσαρκία δεν ήταν συχνό φαινόμενο, όμως σήμερα είναι ενδημική στον δυτικό κόσμο. Η αιτία δεν είναι επειδή ξαφνικά γίναμε αδηφάγοι ή μαλθακοί. «Η παχυσαρκία δεν είναι παθολογική επιδημία, είναι κοινωνική. Για παράδειγμα, η τροφή είναι κακή κι έτσι οι κόσμος παχαίνει», σημείωσε. Ο τρόπος που ζούμε έχει μετασχηματιστεί δραματικά: τα προϊόντα διατροφής άλλαξαν, χτίσαμε πόλεις στις οποίες με δυσκολία περπατάς ή κάνεις ποδήλατο. Αυτές οι αλλαγές στο περιβάλλον μάς οδήγησαν σε αλλαγές στο σώμα μας. Αποκτήσαμε ομαδικά όγκο. Όπως είπε, ίσως συμβαίνει κάτι παρόμοιο με τις αλλαγές στην ικανότητα συγκέντρωσής μας.

Έμαθα πως οι παράγοντες που βλάπτουν την προσοχή μας δεν είναι όλοι προφανείς. Αρχικά είχα επικεντρωθεί στην τεχνολογία, όμως στην πραγματικότητα το εύρος είναι αρκετά μεγάλο: από την τροφή που καταναλώνουμε μέχρι τον αέρα που αναπνέουμε, από τις ώρες που εργαζόμαστε μέχρι τις ώρες που πλέον δεν κοιμόμαστε. Οι παράγοντες περιλαμβάνουν πολλά που καταλήξαμε να θεωρούμε δεδομένα: από το πώς στερούμε το παιχνίδι από τα παιδιά μας, μέχρι του πώς τα σχολεία μας απογυμνώνουν από νόημα τη μάθηση, βασίζοντας τα πάντα σε διαγωνίσματα. Κατέληξα πως πρέπει να αντιδράσουμε σε αυτή την αδιάκοπη εισβολή εναντίον της προσοχής μας σε δύο επίπεδα. Το πρώτο είναι ατομικά. Υπάρχουν πολλές αλλαγές που μπορούμε να κάνουμε σε προσωπικό επίπεδο, οι οποίες θα προστατεύσουν τη συγκέντρωσή μας. Θα έλεγα πως εφαρμόζοντας τις περισσότερες από αυτές, βελτίωσα τη συγκέντρωσή μου κατά περίπου 20%. Όμως θα πρέπει να είμαστε ειλικρινείς. Τα αποτελέσματα αυτών των αλλαγών φτάνουν μέχρι ένα σημείο. Αυτή την περίοδο, είναι σαν να μας ρίχνουν όλη μέρα φαγουρόσκονη και να μας λένε: «Μήπως να δοκίμαζες να κάνεις διαλογισμό; Δεν θα έχεις τόση φαγούρα». Ο διαλογισμός είναι χρήσιμο εργαλείο, ωστόσο αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να σταματήσουμε εκείνους που μας ρίχνουν φαγουρόσκονη. Πρέπει να ενωθούμε, να αντιμετωπίσουμε τις δυνάμεις που κλέβουν την προσοχή μας και να την ανακτήσουμε.Αυτά ίσως ακούγονται λίγο αόριστα. Ωστόσο, συνάντησα ανθρώπους που τα εφάρμοσαν σε πολλούς τομείς.

Για παράδειγμα, υπάρχουν ισχυρές επιστημονικές ενδείξεις πως το άγχος και η εξάντληση καταστρέφουν την προσοχή μας. Σήμερα, περίπου το 35% των εργαζομένων νιώθει ότι δεν μπορεί να κλείσει ποτέ το κινητό του, επειδή το αφεντικό του ίσως στείλει μέιλ οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας ή της νύχτας. Στη Γαλλία, εργαζόμενοι αποφάσισαν πως δεν άντεχαν άλλο και πίεσαν την κυβέρνησή τους ώστε αυτό να ρυθμιστεί. Έτσι, πλέον έχουν το «νόμιμο δικαίωμα αποσύνδεσης». Είναι απλό. Έχεις το δικαίωμα να εργάζεσαι συγκεκριμένο ωράριο και το δικαίωμα να μην επικοινωνεί μαζί σου ο εργοδότης σου εκτός του ωραρίου αυτού. Εταιρείες που παραβιάζουν τους κανόνες τιμωρούνται με τεράστια πρόστιμα. Υπάρχουν πολλές πιθανές συλλογικές μεταρρυθμίσεις όπως αυτή που μπορούν να αποκαταστήσουν μέρος της συγκέντρωσής μας. Θα μπορούσαμε, για παράδειγμα να πιέσουμε τις εταιρείες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης να εγκαταλείψουν το τρέχον επιχειρηματικό τους μοντέλο, που είναι ειδικά σχεδιασμένο να εισβάλλει στην προσοχή μας, έτσι ώστε να μην σταματάμε να «σκρολάρουμε». Υπάρχουν εναλλακτικοί τρόποι λειτουργίας αυτών των ιστοσελίδων, τρόποι που θα βοηθούσαν την προσοχή μας αντί να την υποκλέπτουν.

Κάποιοι επιστήμονες λένε πως αυτή η ανησυχία σχετικά με τη συγκέντρωσή μας δεν είναι παρά ηθικός πανικός, όπως στο παρελθόν ανησυχούσαν για τα κόμικ ή τη ραπ μουσική, και πως τα στοιχεία είναι ελλιπή. Άλλοι λένε πως τα στοιχεία είναι ισχυρά και πως αυτές οι ανησυχίες παραπέμπουν στις πρώτες προειδοποιήσεις για την επιδημία της παχυσαρκίας ή την κλιματική κρίση τη δεκαετία του 1970. Θεωρώ πως, με δεδομένη αυτή την αβεβαιότητα, δεν έχουμε την άνεση να περιμένουμε τα τέλεια αποδεικτικά στοιχεία. Πρέπει να δράσουμε στη βάση μιας λογικής εκτίμησης του κινδύνου.

Αν όσοι προειδοποιούν σχετικά με τις συνέπειες στην προσοχή μας αποδειχθούν λάθος, και παρόλα αυτά κάνουμε όσα μας προτείνουν, ποια θα είναι η συνέπεια; Τα αφεντικά μας θα μας παρενοχλούν λιγότερο και η τεχνολογία θα μας παρακολουθεί και θα μας χειραγωγεί λιγότερο. Επιπλέον, θα σημειωθούν πολλές άλλες βελτιώσεις στη ζωή μας, επιθυμητές σε κάθε περίπτωση. Εάν, όμως, επιβεβαιωθούν, και δεν έχουμε κάνει ό,τι προτείνουν, ποιο θα είναι το κόστος; Όπως μου είπε ο πρώην προγραμματιστής της Google Τρίσταν Χάρις, η ανθρωπότητα θα υποστεί υποβάθμιση, καθώς θα έχουμε απογυμνωθεί από την ικανότητα συγκέντρωσής μας, την ώρα που θα είμαστε αντιμέτωποι με μεγάλες, συλλογικές κρίσεις, και θα την έχουμε ανάγκη όσο ποτέ άλλοτε.

Καμία όμως από αυτές τις αλλαγές δεν θα συμβεί, αν δεν αγωνιστούμε γι’ αυτές. Όπως το φεμινιστικό κίνημα αξίωσε το δικαίωμα της γυναίκας στο σώμα της (κι εξακολουθεί να παλεύει γι’ αυτό), πιστεύω ότι τώρα χρειαζόμαστε ένα κίνημα για την προσοχή, με στόχο να ανακτήσουμε το μυαλό μας. Πιστεύω πως πρέπει να δράσουμε άμεσα, επειδή μπορεί να συμβεί ό,τι με την κλιματική αλλαγή ή την επιδημία παχυσαρκίας: όσο καθυστερούμε, τόσο θα χειροτερεύει η κατάσταση. Όσο περισσότερο υποβαθμίζεται η ικανότητα εστίασης της προσοχής μας, τόσο πιο δύσκολο θα είναι να  συγκεντρώσουμε το απαραίτητο ατομικό και πολιτικό σθένος για να αντιμετωπίσουμε τις δυνάμεις που την κλέβουν. Το πρώτο βήμα είναι η μεταστροφή της δικής μας νοοτροπίας. Πρέπει να σταματήσουμε να κατηγορούμε τον εαυτό μας ή να απαιτούμε μόνο ελάχιστες τροποποιήσεις από τους εργοδότες μας και τις εταιρείες τεχνολογίας. Το μυαλό μας μας ανήκει – και όλοι μαζί, μπορούμε να το ανακτήσουμε από τις δυνάμεις που το οικειοποιούνται.

Διαβάστε ακόμη

Πρώτο μέρος

Δεύτερο μέρος