Η εισβολή του ρωσικού στρατού στην Ουκρανία έχει εγκαταστήσει τα σύννεφα του πολέμου στην ευρύτερη περιοχή. Οι απειλές του Ρώσου προέδρου για πυρηνικό πόλεμο δεν είναι κινηματογραφικό σενάριο. Η ιστορία εξελίσσεται με ραγδαίους ρυθμούς και όλοι έχουμε αρχίσει να αναρωτιόμαστε εάν ο Βλαντιμίρ Πούτιν θα πατήσει «το κουμπί».
Η Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία καταδίκασε με σαφή τρόπο την εισβολή και εξέφρασε τη συμπαράστασή της στους Ουκρανούς ψυχαναλυτές αλλά και στους Ρώσους συναδέλφους τους, οι οποίοι δήλωσαν την αντίθεσή τους στον πόλεμο.
Το ertnews.gr δημοσιεύει τη συνέντευξη του διδάσκοντα αναλυτή της ΕΨΕ, κυρίου Νίκου Τζαβάρα, ο οποίος δίνει απαντήσεις για τα τραγικά γεγονότα που διαδραματίζονται στην Ουκρανία, και σκιαγραφεί ψυχαναλυτικά την προσωπικότητα του Βλαντιμίρ Πούτιν.
Tις τελευταίες ημέρες ζούμε τα δραματικά γεγονότα εξαιτίας της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία και την καταφανούς καταπάτησης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του διεθνούς δικαίου. Η SPI (Ιταλική Ψυχαναλυτική) Εταιρεία δεν δίστασε να καταδικάσει τον Πούτιν ως τον υπεύθυνο όλης αυτής της καταστροφικής κατάστασης. Ποιος νομίζετε ότι είναι ο ρόλος του ψυχαναλυτή απέναντι σε τέτοιου είδους ενέργειες που απειλούν το έργο του Πολιτισμού;
Πρόκειται για μία βίαιη, μη αναμενόμενη ανατροπή της Ευρωπαϊκής ειρήνης όπως διαμορφώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες ως αποτέλεσμα κοινών διακρατικών προσπαθειών που στηρίχτηκαν στη διασφάλιση ενός συνεχιζόμενου συλλογικού δημοκρατικού διαλόγου με γνώμονα την υπέρβαση συγκρούσεων και την απόκρουση μιας διευθέτησής τους μέσω μιας πολεμικής σύρραξης. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Ευρώπη αποτελεί μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο τον πιο πολύτιμό στον πλανήτη μας θύλακα των ισχυρότερων δημοκρατικών παραδόσεων και πολιτισμικών (χρησιμοποιώ εδώ τον όρο ΄πολιτισμό’ με το εύρος που σημειώνεται στο έργο του Freud) επιτευγμάτων με τα οποία αμύνεται η αναπτυγμένη ανθρώπινη συνείδηση κατά των καταστροφικών και αυτοκαταστροφικών ενορμήσεων.
Αυτές τις ημέρες διατυπώνεται κατ’ επανάληψη από τον Πρόεδρο της Ρωσίας η πρωτάκουστη απειλή πως θα συμπληρώσει ενδεχομένως την εισβολή στην Ουκρανία των στρατευμάτων που διαφεντεύει με τη χρήση του πυρηνικού οπλοστασίου της χώρας του. Ήδη η ωμή, θηριώδης απειλή έχει ολοκληρωθεί με την επιφυλακή των αντίστοιχων στρατιωτικών μηχανισμών. Για πρώτη φορά στη μεταπολεμική υφήλιο εκφράζεται η ενόρμηση του θανάτου με την εγκληματική διαστροφική έπαρση ενός ηγεμόνα που δεν αποκλείει τον καθολικό αφανισμό της ανθρωπότητας, αν δεν γίνει δεκτή η απαίτησή του για απόλυτη υποταγή των αντιπάλων που έχει ή και επινοεί.
Με την έκταση του ολέθρου που προδιαγράφει ο Πρόεδρος Πούτιν, προεξοφλεί την εξαπόλυση ενός αναπόδραστου υπαρξιακού φόβου σε όλους εκείνους που θέλουν να επιβιώσουν, που αγαπούν να μοιράζονται τη ζωή με τους άλλους. Προφανώς δε συνεκφράζεται η παράλληλη θανατοφιλική αυτοκαταστροφική ενόρμηση γιατί η πυρηνική εξόντωση των αντιφρονούντων θα συμπεριλάβει και εκείνους που θα έχουν προβεί στην έναρξη της. Η μοναδικότητα αυτού του ενδεχόμενου ολοσχερούς αφανισμού ή ενός τεράστιου μέρους της ανθρωπότητας έγκειται στον εκβιασμό της εξαγοράς της επιβίωσης με την παράδοση ή την υποδούλωση των αντιπάλων.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο Ορθός Λόγος, η προστασία της κοινωνίας, επιτάσσει την αποδοχή των όρων της υποχώρησης αφού οι γνωστές μορφές άμυνας χάνουν την οποιαδήποτε αποτελεσματικότητα τους. Η αντιμετώπιση των πυρηνικών εκρήξεων που θα προέλθουν από τους επιτιθέμενους θα οδηγήσει σε μία ανάλογη αμυντική απάντηση, δηλαδή στην πλήρη ακύρωση της προοπτικής μιας νίκης, στην απόλυτη ματαίωση της κάθε ελπίδας ειρήνευσης. Το οποιοδήποτε καταφύγιο λιβιδινικών ενορμήσεων καταστρατηγείται πλέον από την παντοδυναμία του Θανάτου.
Ο Freud, τόσο στην πρώτη του εργασία για τον πόλεμο με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Επίκαιρες παρατηρήσεις για τον Πόλεμο και τον Θάνατο» που γράφεται στις αρχές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, όσο και στην δεύτερη του 1933 με τη μορφή επιστολής προς τον Άινστάιν, «Προς τι ο Πόλεμος» αναδεικνύει την εύθραυστη ισορροπία, την αμφιθυμική ανθρώπινη ιδιοσυστασία, ανάμεσα στις ερωτικές, λιβιδινικές δυνάμεις και των επιθετικών ενορμήσεων των οποίων οι περιορισμοί χάρη στην πολιτισμική εξέλιξη (Kulturentwicklung) αποσκοπούν στη συνύπαρξη των ατόμων.
Ωστόσο σημειώνει μεταξύ άλλων τρία σημεία τα οποία θέλω να υπογραμμίσω για την κατανόηση του πολέμου.
Τη συνδρομή της ιδιαίτερης αυταρχικής προσωπικότητας η οποία επιτυγχάνει να αγνοήσει όλους τους ισχύοντες πολιτισμικούς περιορισμούς αντικαθιστώντας την ισχύ του Δικαίου με την κατίσχυση της Βίας, οπότε τα μέλη της κοινής πολιτισμικής συνύπαρξης υποβάλλονται σε μεταθέσεις των ενορμητικών τους εκφάνσεων που συγκλίνουν στην υπακοή και υποταγή.
Είναι σε μία τρίτη αριστουργηματική μελέτη του Φρόυντ για τη ‘Ψυχολογία των Μαζών και την Ανάλυση του Εγώ ‘ (1921) όπου ο ηγεμών, ο Führer, του οποίου η παρουσίαση ανταποκρίνεται προφανώς σε πολυσχιδείς πολιτικές φυσιογνωμίες της εποχής του (Μουσουλίνι, Χίτλερ) εγκαθίσταται ως απαραβίαστη μορφή ταύτισης από τους ίδιους τους οπαδούς του.
Τα άτομα που αποτελούν τη μάζα είναι πολλοστημόρια μιας ενότητας τα οποία αναζητούν την επιβολή ενός ηγέτη, προδιαμορφώνουν την επιδιωκόμενη σχέση υποτέλειας έχοντας τα ίδια απωλέσει την διαφοροποιημένη δομή του Εγώ τους – ενώ θα θελήσουν να υποκινούνται υποβαλλόμενα από τη συνθηματολογία φληναφημάτων που εκφέρει επαναληπτικά ο αρχηγός τους. Μετά την απαλοιφή των διακριτικών γνωρισμάτων των ωριμότερων πλευρών του Εαυτού τα επικεντρωμένα άτομα στον Ηγέτη περιέρχονται στο καθεστώς της αρχαϊκής ορδής απαλλαγμένα από τη συντήρηση δικών τους απόψεων – οι οποίες καθίστανται σε περιόδους κοινωνικής κρίσης προβληματικές, αναποτελεσματικές συνυφαίνοντας τη δυσφορία εντός του πολιτισμού που έχει προκύψει από πολύχρονες εξελικτικές διαδικασίες περιορισμών και αντιδραστικών μορφωμάτων των ενορμήσεων.
Αυτό που προέχει είναι να γίνει αντιληπτή η παλινδρόμηση των υποκειμένων σε αρχαϊκές συνθήκες ως επακόλουθο της αλληλεπίδρασης δικών τους αποεπενδύσεων από ανεπαρκή αντικείμενα για την ικανοποίηση των αναγκών τους και εξιδανίκευσης προσφερόμενων αντικειμένων ως υποκατάστατα παντοδύναμων γονεϊκών προτύπων. Υπ’ αυτή την έννοια οι πολιτικές ηγεμονικές προσωπικότητες που έχουν εξασφαλίσει εξαιτίας ιστορικής κρίσης την ανεξέλεγκτη ισχύ του ολοκληρωτισμού εδράζονται στη συνειδητή και ασυνείδητη συνοδοιπορία των οπαδών τους. (Σε αντίθεση κατά Freud προς τις αυθεντικές, ισχυρές ηγετικές προσωπικότητές που σκεπτόμενες αυτόνομα δεν πτοούνται και δεν εκφοβίζονται ώστε να μπορούν να αξιώσουν από την ανθρώπινη κοινότητα την υποταγή τους στη Δικτατορία του Ορθού Λόγου!)
Στη διερεύνηση των αιτίων του πολέμου πρωταρχικής σημασίας παραμένει η καταστροφική ενόρμηση η οποία συναρτώμενη με την ενόρμηση του θανάτου κατατείνει στο εσωτερικό κάθε έμβιου οργανισμού στην επαναφορά του στο καθεστώς της μη ζώσας ύλης.
Όταν η ενόρμηση θανάτου μετατρέπεται σε καταστροφική ενόρμηση στρέφεται κατά των εξωτερικών αντικειμένων διασφαλίζοντας με την καταστροφή των ξένων τη δική του ζωή – ενώ εντούτοις ένα μέρος παραμένει εγκλωβισμένο στην εσωτερική περιοχή. Ωστόσο η υπερεκχείλιση της καταστροφικότητας είναι σε θέση να εκδηλωθεί με τη μορφή του πολέμου που σύμφωνα με τον Freud η ανάσχεσή του πρέπει να στραφεί στην ενίσχυση των ερωτικών δεσμών στους οποίους στηρίζεται η δομή της ανθρώπινης κοινωνίας.
Οι τρόποι που οφείλουν να ανακτηθούν για την επιτυχία της ενδυνάμωσης των συναισθηματικών σχέσεων δεν μπορεί παρά να προκύπτουν από την αντιμετώπιση των συγκεκριμένων συγκρούσεων ανάμεσα στο μίσος και στην αγάπη. Μολονότι ο πόλεμος οφείλει εν τέλει να θεωρείται ότι ανήκει στα φυσικά φαινόμενα, και είναι ως εκ τούτου «βιολογικά κατοχυρωμένος» και «πρακτικώς μη αναπόφευκτος», ο Φρόυντ φαίνεται να αποδέχεται την οργανική μεταβολή του ανθρώπου που επερχόμενη θα τον έκανε περισσότερο ειρηνόφιλο κατά το πρότυπο της οργανικής διασφάλισης του πασιφισμού του ιδίου και του Αϊνστάιν με τον οποίο ανταλλάσσει γραπτώς τις απόψεις τους για τον πόλεμο.
Δανείζομαι έναν τρίτο σχολιασμό από το «Προς τι ο Πόλεμος» που προσδιορίζει και προεξοφλεί την αυξανόμενη καταστροφικότητα των διαρκώς τελειοποιούμενων πολεμικών μέσων ώστε στο μέλλον να καταστεί δυνατός ο ολοκληρωτικός αφανισμός του ενός ή και των δύο αντιπάλων αποκλείοντας τις ηρωικές ιδεατές πράξεις του παρελθόντος.
Έτσι η πολιτισμική πρόοδος (Kulturprozeß) – θα συνεχίζαμε – τροφοδοτεί παράλληλα προς τις μεγάλες κοινωνικές, οικονομικές και επιστημονικές επιτεύξεις τις ανακαλύψεις νεών μηχανισμών αφανισμού που εξυπηρετούν την αποτελεσματικότητα της θανατηφόρας επίδοσης του πολέμου. Θα μπορούσαμε εύκολα να ισχυριστούμε πως η σατανικότερη και επιτυχέστερη διαστροφή της πολιτισμικής εξέλιξης ελλοχεύει ως ενόρμηση καταστροφής στην εκτινασσόμενη σύγχρονη τεχνολογία και κατ’ επέκταση στα διαρκώς ανανεώμενα ποικίλα όπλα με κορυφαίες κατασκευές τα πυρηνικά. Μία από τις αναπόφευκτες τραγικές αντινομίες της αμφίρροπης, αμφιθυμικής υπόστασης του σημερινού πολιτισμού με την οποία απεικονίζεται η σύγκρουση των λιβιδινικών ροπών με τους πόθους καταστροφής.
Επιστρέφοντας στον Πρόεδρο Πούτιν διαπιστώνομαι τη διττή ροπή της καταστροφικότητάς του γιατί δεν κατευθύνεται μόνον κατά των αντιπάλων του – οι οποίοι περιλαμβάνουν ένα πλήθος εθνών -, αλλά και κατά του ιδίου και των αντικειμένων που τον περιβάλλουν. Η απειλή μιας πυρηνικής, αναίτιας έκτασης, καθολικής καταστροφής η οποία εκφράστηκε αιφνίδια εναντίον αδύναμων αντιπάλων, δεν έχει μόνον τη διάσταση του σαδιστικού μίσους, αλλά και του έσχατου μαζοχισμού που επενδύει στον Θάνατο. Η σχέση της μη επιδεχόμενης αμφισβήτησης παντοδύναμης πολιτικής προσωπικότητας εμφανίζεται συχνά στην ιστορική πραγματικότητα με όμοια επαναλαμβανόμενη αποστροφή της ζωής και απόκρουση κάθε ουσιαστικού ειρηνόφιλου συμβιβασμού. Ο θάνατος των οπαδών, φίλων ή υπηκόων τού είναι αποδεκτός ως ένα εργαλείο μεγαλεπήβολων στόχων, όπως άλλωστε ως έσχατο τέλος και του δικού του βίου μπροστά στην ενδεχόμενη ήττα, με την οποία δεν συμβιβάζεται. Η αγάπη του εαυτού που υποκαθιστά κάθε άλλη γνήσια αντικειμενότροπη σχέση εκτυλίσσεται στην απομόνωσή του που εκτρέφει τόσο φαντασιώσεις μεγαλείου όσο και παρανοειδείς υποψίες για τους άλλους.
Ο εφησυχασμός απέναντι στην κλιμακούμενη χρήση βίας από ένα σύγχρονο αυταρχικό καθεστώς , φέρνει στο νου, εκ των υστέρων, την Πολιτική Κατευνασμού του Τσάμπερλεν απέναντι στον Χίτλερ και τη ληθαργική γοητεία που άσκησαν για πολλές δεκαετίες τα αυταρχικά καθεστώτα του λεγόμενου Υπαρκτού Σοσιαλισμού. Η μνήμη, για μια ακόμη φορά, αποδείχτηκε αδύναμη απέναντι στη διαστρεβλωτική δράση των πρώιμων μηχανισμών άμυνας οι οποίοι συχνά μας κάνουν να ξεχνάμε το τραυματικό παρελθόν και να διαψεύδουμε το ενδεχόμενο επανάληψης του στο παρόν. Ο Freud ήδη στο βιβλίο του «Δυσφορία στον Πολιτισμό» υπογραμμίζει τα αρνητικά αποτελέσματα και την επικείμενη καταστροφικότητα των ολοκληρωτικών καθεστώτων, χαρακτηρίζοντας τα ως «μια έωλη αυταπάτη», ενώ τονίζει : «Προφανώς δεν είναι εύκολο για τους ανθρώπους να παραιτηθούν από την ικανοποίηση της στάσης τους για επιθετικότητα, δεν αισθάνονται καλά με κάτι τέτοιο». Ποια είναι η τοποθέτησή σας απέναντι στις σκέψεις αυτές;
Με την αναφορά σας στα γεγονότα του Μονάχου πριν από την έναρξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου ανταποκρίνεστε στις δικές μου επιφυλάξεις απέναντι στις εκτιμήσεις των ρόλων μιας αντιδημοκρατικής φυσιογνωμίας δίχως να λαμβάνονται εγκαίρως υπόψη επανερχόμενα, μόνιμα γνωρίσματα της συμπεριφοράς της. Ο Τσάμπερλεν ήθελε να διασώσει την ειρήνη αποφεύγοντας τις χιλιάδες νεκρών ενός νέου πολέμου, όταν ο τελευταίος είχε λάβει χώρα πριν από λίγα χρόνια. Δεν είναι μη κατανοήσιμη η στάση του, μολονότι υπήρξε ελλιπής και εσφαλμένη η εκ μέρους του ερμηνεία του Εθνικοσοσιαλισμού και των ιδεολογικών προθέσεων του Χίτλερ. Τα αίτια που οδηγούν σε πολέμους παραμένουν πολλές φορές αδιευκρίνιστα, μη εποπτεύσιμα και ως τώρα υπήρξαν εκτεθειμένα επίσης σε ιδεολογικές συγκρούσεις. Εντούτοις ο ελεύθερος δημοκρατικός διάλογος αποτελεί μία ελάχιστη εγγύηση για την έγκαιρη ορθή κατανόησή τους.
Σε καμιά περίπτωση δεν επιτρέπεται πάντως σε αναλυτές να ισχυρίζονται με βεβαιότητα ή και έπαρση, ότι γνωρίζουν να επιλύουν τέτοιας φύσεως προβλήματα αποτελεσματικότερα από άλλα άτομα που συγκροτούν τον δημόσιο διάλογο. Ο κίνδυνος που ελλοχεύει στη σκέψη μας είναι η αντιστροφή της κριτικής των ιδεολογιών την οποία μπορεί να ασκήσει η ψυχανάλυση – ώστε εφαρμογές της ίδιας να μεταβληθούν σε μία απολογητική υπέρ μιας θεωρητικής, πολιτικής ή ιστορικής ακόμη κατεύθυνσης.
Προσέξτε την εξαίρετη προσφορά του Φρόυντ μέσω των δημοσιεύσεων του για τον πόλεμο: τη μεθοδολογία της επιστήμης του, της επιστήμης του ασυνειδήτου, που του επιτρέπει να διαπιστώνει εκείνες ακριβώς τις ελλείψεις των άλλων επιστημονικών ή θεωρητικών εκδοχών και ακόμη πολιτικών διεκδικήσεων.
Αυτή τη μεταψυχολογική θεώρηση με τις χαρακτηριστικές της διαρκείς αυτοκριτικές αμφισβητήσεις τη διασφαλίζει με το να αποφεύγει την άμεση εμπλοκή του σε τρέχοντα πολιτικά θέματα. Εμμένει όμως με την αμείλικτη, ανυποχώρητη διαύγεια που διακρίνει τη σκέψη του στην αποκάλυψη όσων δεν είχαν καν διατυπωθεί από άλλους διανοητές για τον πόλεμο. Ο διαφωτισμός που διαπερνά την κριτική του τον μετατρέπει σ’ εχθρό του εκφασισμού της κοινωνίας. Είναι ο βασικός λόγος για την καταδίωξη που θα υφίσταται η ψυχανάλυση και οι ψυχαναλυτές από τα ανελεύθερα καθεστώτα.
Γι’ αυτό απαιτείται και για τους μεταγενέστερους αναλυτές νηφαλιότητα της ουδετερότητας – για να χρησιμοποιήσω έναν τεχνικό όρο – που μας επιτρέπει πράγματι να σκεφτόμαστε συχνά διαφορετικά ή συμπληρωματικά προς άλλες πνευματικές κατευθύνσεις, δίχως αυτό να σημαίνει πως ιδίως σε ακραίες καταστάσεις, όπως για τον πόλεμο που μαίνεται στην Ουκρανία, δεν οφείλομε να εκφράζομε τη γνώμη και την αλληλεγγύη μας.
Στην περίπτωση της Ουκρανίας οι ψυχαναλυτικές εταιρείες έδειξαν μία άμεση αλληλεγγύη προς τους δοκιμαζόμενους συναδέλφους μας. Η ελευθερία της σκέψης τους απαιτεί τη συμπαράστασή μας και τη καταγραφή της καταπίεσης στην οποία εκτίθενται. Υπήρξε δε αυτονόητη η υιοθέτηση της παγκόσμιας διαμαρτυρίας κατά του εκβαρβαρισμού της φανατικής διεκδίκησης του Προέδρου Πούτιν από την Ελληνική Ψυχαναλυτική Εταιρεία. Μία κατά την κρίση μου απολύτως δικαιολογημένη στάση.
Διαβάστε επίσης: Οι φιλόσοφοι του Πούτιν, η μεταφυσική και η μεσσιανική οπτική για το πεπρωμένο της Ρωσίας
Κάνε like στη σελίδα μας στο Facebook
Ακολούθησε μας στο Twitter
Κάνε εγγραφή στο κανάλι μας στο Youtube
– Αναφέρεται ως πηγή το ertnews.gr στο σημείο όπου γίνεται η αναφορά.
– Στο τέλος του άρθρου ως Πηγή
– Σε ένα από τα δύο σημεία να υπάρχει ενεργός σύνδεσμος