Πώς δημιουργούνται οι προκαταλήψεις στο μυαλό μας

Όλοι δεν είχαμε ένα «τυχερό» στυλό με το οποίο γράφαμε καλύτερα στις εξετάσεις; Οι περισσότεροι δεν έχουμε ίσως κάποιο κοστούμι ή φόρεμα που «εγγυάται» ένα καλό αποτέλεσμα σε μια συνέντευξη ή σε κάποιο ραντεβού;

Ίσως και να κρυφοκοιτάζουμε τις μυστικές συνήθειες των επιτυχημένων διασήμων με την απατηλή προσδοκία πως αν το υιοθετήσουμε, ίσως αποκτήσουμε κι εμείς δόξα και φήμη.

Ο Στήβ Τζόμπς φορούσε κάθε μέρα ένα μαύρο πουλόβερ, ο Έλον Μασκ, αρχίζει να δουλεύει από τα ξημερώματα, χωρίς να τρώει  πρωινό. Η Αριάνα Χάφινγκτον, βάζει σε προτεραιότητα τον ύπνο και αφήνει έξω από το υπνοδωμάτιό της κινητά και υπολογιστές.

Άλλοι φέρεται να είναι πιο ιδιόρρυθμοι. Για παράδειγμα, λένε πως ο Μπιλ Γκέιτς, όταν σκέφτεται, κινείται μπρος-πίσω στην καρέκλα του – με αυτόν τον τρόπο συγκεντρώνεται, κάτι που φαίνεται πως έχουν υιοθετήσει και άλλα μέλη του ΔΣ της Microsoft.  Ο Γκέιτς είναι  «παράξενος» και σε ό,τι αφορά το σημειωματάριό του: πρέπει να είναι ένα κίτρινο μπλοκ σημειώσεων.

Πηγαίνοντας πιο πίσω στο παρελθόν, ο Κάρολος Ντίκενς κουβαλούσε μαζί του μία πυξίδα, έτσι ώστε να κοιμάται με προσανατολισμό τον βορρά, καθώς αυτό θεωρούσε πώς τον έκανε πιο παραγωγικό. Από την άλλη, ο Μπετόβεν μετρούσε ακριβώς 60 κόκκους καφέ για κάθε φλιτζάνι, προκειμένου να προχωρήσει στη σύνθεση μουσικών κομματιών.

Υπάρχει λόγος που τόσο επιτυχημένοι άνθρωποι έχουν τόσο εκκεντρικές συνήθειες; Και γιατί είμαστε τόσο πρόθυμοι να μάθουμε για αυτές και να τις αντιγράψουμε;  Ρωτήστε τα περιστέρια!

Η απάντηση βρίσκεται σε μια ψυχολογική διαδικασία που ονομάζεται προληπτική μάθηση. Ο εγκέφαλος αναζητά διαρκώς συνδέσεις μεταξύ δύο γεγονότων. Συνήθως η σύνδεση είναι σωστή, όμως κάποιες φορές θεωρεί ως αίτιο μια σύμπτωση, με αποτέλεσμα να αποδίδουμε τα εύσημα για μια επιτυχία σε κάτι τόσο τυχαίο όσο το χρώμα που έχει το σημειωματάριό μας ή ο αριθμός των κόκκων του καφέ, και όχι στο ταλέντο ή στη σκληρή δουλειά μας.

Και όταν ακούμε για την επιτυχία κάποιου συχνά καταλήγουμε να αντιγράφουμε τις συνήθειές του, και μαζί τα «μαγικά» του που έχει υιοθετήσει μέσω της προληπτικής μάθησης.

Κι όμως αυτά τα τελετουργικά είναι χρήσιμα, λένε οι επιστήμονες, γιατί μπορεί να μας βοηθήσουν να ξεπεράσουμε το άγχος μας και να μας χαρίσουν αποφασιστικότητα.

Εξάλλου συνήθως απαιτούν πολύ μικρή προσπάθεια (στην τελική, δεν χάνουμε και τίποτα αν θέλουμε να μετράμε τους κόκκους του καφέ, εκτός από τον χρόνο μας). Είτε τα  δημιουργούμε μόνοι μας είτε τα αντιγράφουμε από άλλους, τα τελετουργικά και η επανάληψης της ρουτίνας τους, μπορεί να μας κάνουν να αισθανθούμε πιο συγκεντρωμένοι.

Οι επιδόσεις των περιστεριών και η προληπτική μάθηση

Η επιστημονική μελέτη της προληπτικής μάθησης ξεκίνησε στα τέλη της δεκαετίας του 1940. Σημείο αναφοράς αποτελεί η μελέτη του Αμερικανού ψυχολόγου Μπ. Φ. Σκίνερ.
Ο Σκίνερ ενδιαφερόταν για τη θεωρία της εξαρτημένης μάθησης: Πώς μαθαίνουμε στα ζώα να εκδηλώνουν συγκεκριμένες συμπεριφορές. Για παράδειγμα, εάν θέλουμε να μάθουμε σε έναν σκύλο να κάθεται, του δίνουμε μια λιχουδιά κάθε φορά που κάθεται στα πίσω πόδια. Σύντομα, ο σκύλος μαθαίνει να συνδέει την επιβράβευση με τη συμπεριφορά και κάθεται όταν του δίνουμε την εντολή.
Ο Σκίνερ λοιπόν διερωτήθηκε εάν τα ζώα μπορούν να συνδέσουν και άσχετες συμπεριφορές με επιβράβευση. Για παράδειγμα, αν ένα ζώο κινείτο με συγκεκριμένο τρόπο όταν του προσφερόταν τροφή, θα σκεφτόταν πως η τροφή ήταν επιβράβευση για την τυχαία κίνηση; Εάν ναι, θα την επαναλάμβανε συνέχεια, για να επιβραβευθεί εκ νέου;

Για να δει αν ισχύει κάτι τέτοιο, ο Σκίνερ έβαλε μια ομάδα πεινασμένων περιστεριών σε κλουβιά, τα οποία συνέδεσε με μια συσκευή που θα παρείχε τροφή σε συχνά διαστήματα. Σύντομα τα περιστέρια άρχισαν να εκδηλώνουν συγκεκριμένες συμπεριφορές όταν ξαναπεινούσαν. «Ένα περιστέρι κινούνταν στο κλουβί με την αντίθετη φορά των δεικτών του ρολογιού, κάνοντας δύο ή τρεις γύρους πριν από την επιβράβευση. Κάποιο άλλο χτυπούσε το κεφάλι του κατ’ επανάληψη σε μια από τις πάνω γωνίες του κλουβιού», έγραψε ο Σκίνερ.

Ίσως αναρωτιέστε πόσο καιρό θα συνέχιζε κάποιο περιστέρι αυτή τη συμπεριφορά χωρίς να απογοητευτεί. Όμως, βάσει των πιθανοτήτων, η διανομή τροφής συχνά συνέπιπτε με την επανάληψη του τελετουργικού, ενδυναμώνοντας την ψευδαίσθηση πως η συμπεριφορά είχε κάποια επίδραση σε αυτό.

Ο Σκίνερ περιέγραψε τη συμπεριφορά των περιστεριών ως ένα είδος προκατάληψης, και υπέθεσε πως μια παρόμοια ψυχολογική διαδικασία ωθεί πολλές δικές μας συνήθειες. Τα αρχικά αποτελέσματα του Σκίνερ αμφισβητήθηκαν από άλλους επιστήμονες, όμως μεταγενέστερα πειράματα παρέχουν ουσιαστικά στοιχεία που στηρίζουν τη γενική ιδέα.

Ο εγκέφαλός μας αναζητά διαρκώς συσχετισμούς μεταξύ της συμπεριφοράς μας, του περιβάλλοντος και των επιβραβεύσεων που αναζητούμε – και, πολύ συχνά, οδηγούμαστε στα λάθος συμπεράσματα.
«Η προκατάληψη προκαλείται από τη λανθασμένη εφαρμογή μιας πολύ ωφέλιμης λειτουργίας: της ικανότητας του εγκεφάλου να προβλέπει», σημειώνει η Έλενα Νταπράτι, νευροεπιστήμονας στο Πανεπιστήμιο της Ρώμης Τορ Βεργκάτα.

Η έρευνα της Νταπράτι έχει αναδείξει περισσότερα στοιχεία για τη θεωρία αυτή. Σε μελέτη του 2019, η ομάδα της κατέδειξε πως η άρρητη μάθηση -η ικανότητα του εγκεφάλου να εντοπίζει μοτίβα χωρίς να το συνειδητοποιούμε- μπορεί να εξηγήσει για ποιο λόγο κάποια άτομα είναι πιο πιθανό να διαμορφώσουν προληπτικές συνήθειες από άλλα.

Καθώς τα έργα που απαιτούν δημιουργική σκέψη χαρακτηρίζονται από αβεβαιότητα, ίσως εξηγεί τον λόγο που άτομα όπως ο Γκέιτς, ο Μπετόβεν και ο Ντίκενς υιοθέτησαν τόσο συγκεκριμένες συμπεριφορές, με στόχο την καλύτερη ροή της σκέψη τους. Η ρουτίνα «τακτοποιεί» το μυαλό μας.

Δεν είναι τυχαίο, που σύμφωνα με μελέτη, παίκτες του μπάσκετ έχουν την τάση να είναι πιο ακριβείς στις βολές τους, εάν ακολουθούν συγκεκριμένη ρουτίνα, όπως να φιλούν την μπάλα.

Άλλες μελέτες έδειξαν πως η εκτέλεση μικρών τελετουργικών μπορεί να βελτιώσει τα πάντα – από ακαδημαϊκές επιδόσεις έως το μαγείρεμα. Με κάποιο τρόπο, δρουν ως «placebo»: η αίσθηση ότι κάνουμε κάτι θετικό, μπορεί να έχει επίδραση στο αποτέλεσμα.

Έχω μια φίλη που για να βρει να παρκάρει στην Κυψέλη κάθε φορά σχηματίζει νοερά μια ευρύχωρη θέση κάτω από το σπίτι της. Και πιάνει αφού, όπως ισχυρίζεται, βρίσκει θέση έστω και κάπως πιο μακριά.

Η γιαγιά μου πάλι, κάθε φορά που ήθελε να φτιάξει την ευαίσθητη και απαιτητική μαγιονέζα, χτυπούσε τα αυγά και ρίχνοντας το λάδι έστελνε φιλιά στο μείγμα για να μην της «κόψει», χωρίς ποτέ να μας δώσει κάποια εξήγηση γι αυτό. Σημασία έχει ότι με τα φιλιά η μαγιονέζα πάντοτε πετύχαινε…

Έχοντας αυτά κατά νου, δεν χρειάζεται να ντρεπόμαστε για τα μικρά «μαγικά» που κάνουμε  στην καθημερινή μας ζωή…Εάν μια συνήθεια δεν μας κοστίζει και μας βοηθάει να νιώθουμε ότι έχουμε λίγο περισσότερο τον έλεγχο της κατάστασης, ας τη συνεχίσουμε!

 Πηγή: BBC