Τα ιδιαίτερα, μοναδικά έθιμα του ξεχωριστού Ζακυνθινού Μεγαλοβδόμαδου

Η Μεγάλη Εβδομάδα στη Ζάκυνθο, γνωστή ως το “Ζακυνθινό Μεγαλοβδόμαδο”, είναι πραγματικά μοναδική στην Ελλάδα, καθώς έχει ένα δικό της, ιδιαίτερο και χαρακτηριστικό χρώμα, με ξεχωριστό τυπικό στις θρησκευτικές της τελετές και πανάρχαια έθιμα, που οι κάτοικοί της τα σέβονται και τα τηρούν με μοναδική συνέπεια και ευλάβεια.

Το Ζακυνθινό Μεγαλοβδόμαδο αρχίζει το Σάββατο του Λαζάρου, όταν στις 11 το πρωί κρεμιέται το «βαγί» σε όλα τα καμπαναριά της πόλης και των χωριών του νησιού και οι καμπάνες των εκκλησιών χτυπούν πανηγυρικά. Εδώ το βαγί δεν είναι η γνωστή δάφνη που μοιράζεται στην υπόλοιπη Ελλάδα, αλλά φρέσκα φύλλα φοίνικα, πλεγμένα μεταξύ τους περίτεχνα, ώστε να σχηματίζουν σταυρούς, «βαγιοφόρες», ήλιους, αλογάκια κ.ά. Με αυτά στολίζουν τις εκκλησίες για τη γιορτή.

Την Κυριακή των Βαΐων, μετά τη Θεία Λειτουργία, τα βαγιά που στολίζουν τις εκκλησίες, είτε τα μοιράζουν οι «νόντσολοι» (νεωκόροι) σε όλα τα σπίτια, είτε οι πιστοί τα παίρνουν από τους ναούς, ως ευλογία και το τοποθετούν στις εικόνες. Μετά το τέλος της Λειτουργίας οι ναοί ντύνονται στα πένθιμα, με μωβ και μαύρα χρώματα, ενώ το βράδυ τελείται η Ακολουθία του Νυμφίου.

Τη Μεγάλη Τρίτη το βράδυ ακούγεται το κατανυκτικό τροπάριο της Κασσιανής, όπως ψάλλεται μοναδικά, με χαρακτηριστικές τις δυτικές επιρροές, από τις μελωδικές χορωδίες των ναών, προπάντων της ιεράς μονής του Αγίου Διονυσίου, του μητροπολιτικού ναού Αγίου Νικολάου και της Φανερωμένης στην πόλη.

Τη Μεγάλη Πέμπτη το πρωί γίνεται ο Εσπερινός και η Θεία Λειτουργία σε όλους τους ιερούς ναούς. Ύστερα απ’ αυτήν το νησί βυθίζεται σε πένθος και οι καμπάνες δεν ξαναχτυπούν μέχρι το πρωί του Μεγάλου Σαββάτου.

Οι ιδιομορφίες του ζακυνθινού εκκλησιαστικού τυπικού είναι έντονες από τη Μεγάλη Πέμπτη το βράδυ. Πρώτα απ’ όλα, εντύπωση προκαλεί το άκουσμα των ύμνων «Διεμερίσαντο τα ιμάτιά μου εαυτοίς…» και το «Εξηγόρασας ημάς εκ της κατάρας του νόμου…», που είναι τονισμένα κατά τη ζακυνθινή εκκλησιαστική μουσική.

Μια ακόμα ιδιαιτερότητα στο Ζακυνθινό Μεγαλοβδόμαδο είναι ότι ο Εσταυρωμένος δεν εξέρχεται μετά το πέμπτο Ευαγγέλιο, όπως συνηθίζεται σε άλλους τόπους, αλλά μετά το ενδέκατο Ευαγγέλιο. Ο ψάλτης μπροστά στον Εσταυρωμένο ψάλλει, κατά το ζακυνθινό μέλος, τον ύμνο «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου…», ενώ αμέσως μετά ψάλλεται από τη χορωδία ή τους ψάλτες, επίσης μόνο στη Ζάκυνθο, ο περίφημος Ψαλμός «Ίνα τι εφρύαξαν έθνη…» μέσα σε κατανυκτική ατμόσφαιρα, ενώ λιτανεύεται ο Εσταυρωμένος. Το δωδέκατο Ευαγγέλιο «Τη επαύριον…», ψαλλόμενο κι αυτό οπωσδήποτε στα «Ζακυνθινά», αποτελεί το αποκορύφωμα της Ακολουθίας της Μεγάλης Πέμπτης.

Σύμφωνα με μαρτυρίες παλιότερων Ζακυνθινών, αυτό έγινε για να προλαβαίνουν οι κάτοικοι του νησιού, αγρότες στο σύνολό τους σχεδόν τότε, να επιστρέψουν από τα χωράφια, να ετοιμαστούν και να πάνε στην εκκλησία.

Τη Μεγάλη Παρασκευή τα πάντα στο νησί συμμετέχουν στο Θείο Δράμα. Το πρωί γίνεται η Ακολουθία των Μεγάλων Ωρών και ακολούθως η Αποκαθήλωση, που στη Ζάκυνθο τελείται κατά τη στιγμή που ψάλλονται τα Απόστιχα, «Ότε εκ του ξύλου Σε νεκρόν…». Μετά από λίγο ο ιερέας θα εξέλθει από το Ιερό Βήμα λιτανεύοντας τον Χριστό επί του ώμου του, τυλιγμένο σε λευκό σεντόνι.

Στη Ζάκυνθο δε χρησιμοποιείται ο γνωστός στην υπόλοιπη Ελλάδα κεντητός Επιτάφιος, αλλά αμφιπρόσωπη ξυλόγλυπτη αγιογραφία του νεκρού Χριστού, που ονομάζεται «Αμνός». Μετά τη λιτάνευση το Σώμα του Χριστού τοποθετείται στον πραγματικό εντυπωσιακό Επιτάφιο. Οι ζακυνθινοί Επιτάφιοι δε στολίζονται με λουλούδια, επειδή είναι ξυλόγλυπτοι, με επένδυση φύλλου χρυσού και βελούδου, πραγματικά έργα τέχνης.

Μετά το μεσημέρι στις 14:00 κάτοικοι και επισκέπτες ζουν το αποκορύφωμα του Ζακυνθινού Μεγαλοβδόμαδου, στον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου του Μώλου. Από εκεί θα ξεκινήσει η λιτανεία του Εσταυρωμένου. Η ατμόσφαιρα είναι μοναδική και βαθιά συγκινητική. Η πένθιμη λιτανεία αρχίζει υπό τους ήχους τού «Ίνα τι εφρύαξαν έθνη…» από τη φιλαρμονική. Μαζί με τον Εσταυρωμένο λιτανεύεται και η περίφημη εικόνα της Mater Dolorosa, δηλαδή της Παναγίας του Πάθους.

Η λιτανεία διασχίζει σχεδόν όλη την πόλη και επιστρέφει στην πλατεία Σολωμού, όπου, πάνω σε βάθρο, ο Μητροπολίτης ευλογεί τον κλήρο και το λαό με τον Εσταυρωμένο, στα 4 σημεία του ορίζοντα. Η λιτανεία καταλήγει στον ίδιο ναό, όπου γίνεται η εναπόθεση του Χριστού στον Επιτάφιο.

Το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής γίνεται κανονικά σε όλους τους ιερούς ναούς η Ακολουθία του Επιτάφιου Θρήνου, χωρίς όμως λιτάνευση των Επιταφίων τους. Στο μητροπολιτικό ναό του Αγίου Νικολάου των Ξένων η Ακολουθία αυτή, σύμφωνα με παμπάλαιο έθιμο, δε γίνεται το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, αλλά τις πρώτες πρωινές ώρες του Μεγάλου Σαββάτου και συγκεκριμένα στις 2:00 το πρωί. Στις 4:00 τα ξημερώματα γίνεται η έξοδος του Επιταφίου, με τους πιστούς να ακολουθούν. Ο Επιτάφιος επιστρέφει γύρω στις 5:30 στο ναό, όπου συνεχίζεται η Ακολουθία.

Λίγη ώρα μετά ακούγεται ο ωραιότατος ύμνος «Τον Κύριον υμνείτε…», τονισμένος και αυτός στη ζακυνθινή εκκλησιαστική μουσική, ο οποίος ψάλλεται από όλους, η ξακουστή «Gloria», το «κομμάτι» (Πρώτη Ανάσταση) και το σπάσιμο των πήλινων σταμνών από τις νοικοκυρές όλων των σπιτιών κατά την Πρώτη Ανάσταση και στην πλατεία του Αγίου Μάρκου, πάνω από τα οποία περνά παιανίζοντας η φιλαρμονική, είναι μερικές ακόμα από τις ξεχωριστές κα ιδιαίτερες στιγμές του Ζακυνθινού Μεγαλοβδόμαδου.

Τη νύχτα του Μεγάλου Σαββάτου, στις 11:15, αρχίζει η Ακολουθία στο μητροπολιτικό ναό. Στις 11:45 ξεκινά η Αναστάσιμη πομπή για την πλατεία του Αγίου Μάρκου, όπου γίνεται η Ανάσταση. Το «Χριστός Ανέστη» από τα χείλη του μητροπολίτη, ψαλλόμενο κι αυτό κατά την ιδιόμορφη ζακυνθινή εκκλησιαστική μουσική, μεταδίδει σε όλους τους χριστιανούς, που κατακλύζουν την πλατεία και τους γύρω χώρους, το μήνυμα της Αναστάσεως του Χριστού.

Αμέσως μετά η Εικόνα της Ανάστασης επιστρέφει στο μητροπολιτικό ναό, όπου διαδραματίζονται τα του «Άρατε Πύλας…». Κατά την τοπική παράδοση, η Αναστάσιμη Θεία Λειτουργία δεν τελείται αμέσως μετά σε κανένα ναό της πόλης και των χωριών, αλλά το πρωί της Κυριακής του Πάσχα.

Το «αντέτι» (έθιμο) θέλει, κατά τη διάρκεια της αναγνώσεως του Ευαγγελίου, να χτυπούν οι καμπάνες των εκκλησιών. Μόνο στο ναό του πολιούχου, Αγίου Διονυσίου, πραγματοποιούνται δύο Αναστάσιμες Θείες Λειτουργίες: η πρώτη στη 1:00 π.μ. και η δεύτερη το πρωί του Πάσχα.

Το απόγευμα της Κυριακής του Πάσχα γίνεται ο Εσπερινός της Αγάπης στον ιερό ναό του Αγίου Λαζάρου της πόλης και λιτάνευση της επιβλητικής εικόνας της Παναγίας της Γαλανούσας, καθώς και της εικόνας της Αναστάσεως.

Τη Δευτέρα του Πάσχα τα περισσότερα χωριά της ζακυνθινής υπαίθρου πανηγυρίζουν. Στους ωραιότατους, δυτικής αρχιτεκτονικής ναούς του νησιού, κάτοικοι και επισκέπτες μπορούν να παρακολουθήσουν τις Αναστάσιμες Λειτουργίες και λιτανείες των σεπτών εικόνων της Παναγίας και της Αναστάσεως. Στην πόλη της Ζακύνθου, το απόγευμα, γίνεται η λιτάνευση της εικόνας της Παναγίας της Λαουρένταινας, από το Ψήλωμα (Μπόχαλη) προς τον ιερό ναό της Αγίας Τριάδας.

Διαφορετικά είναι και τα… γαστρονομικά έθιμα στην Ζάκυνθο το Πάσχα, καθώς τη Μεγάλη Πέμπτη η παράδοση θέλει στο τραπέζι αγκινάρες γεμιστές με ρύζι.
Την Μεγάλη Παρασκευή οι Ζακυνθινοί δεν τρώνε ούτε λάδι, ενώ το πρωί μόλις ξυπνούν πίνουν ένα κουταλάκι ξύδι, το οποίο έχει συμβολισμό που σχετίζεται με τα πάθη του Χριστού.

Το Μεγάλο Σάββατο αρκετοί Ζακυνθινοί, επειδή έχει γίνει η πρώτη ανάσταση τα ξημερώματα, τρώνε κρέας με σούπα. Πατσά ή μοσχάρι βραστό.

Το βράδυ τρώνε το “σγατζέτο”, την ζακυνθινή μαγειρίτσα που είναι κοκκινιστή. Πρόκειται για κοιλίτσες, συκωταριές, ποδαράκια από αρνί τυλιχτά με σέλινο μέσα σε αντεράκια, κάτι σα γαρδουμπίτσες με κόκκινη σάλτσα.

Το παραδοσιακό πιάτο της Λαμπρής στη Ζάκυνθο δεν είναι το αρνί στη σούβλα αλλά το αυγολέμονο, με λαδοτύρι, χοιρομέρι και κόκκινα αβγά. Το αρνάκι το έφτιαχναν τη Δευτέρα του Πάσχα στον φούρνο με πατάτες.