Με ρίζες Βυζαντινές τα έθιμα του Πάσχα στην Πάτμο

Στα χρόνια του Βυζαντίου αναζητούνται τα θεμέλια των ηθών και εθίμων του Ιερού νησιού της Αποκάλυψης, της Πάτμου των ημερών της Μεγάλης Εβδομάδας και του Πάσχα. Πλούσια κιβωτός της Ορθοδοξίας με μεγαλόπρεπα δρώμενα που έλκουν την καταγωγή τους από τα χρόνια της καθημερινής ζωής των Βυζαντινών, προσαρμοσμένα στις απαιτήσεις των καιρών. Γιαυτό το λόγο και εδώ δεν έχουμε αναβίωση αλλά επιβίωση των στιγμών του κύκλου του Ορθόδοξου εκκλησιαστικού χρόνου.
Τον 11ο αιώνα ο ταπεινός Μικρασιάτης Μοναχός Χριστόδουλος ο Λατρηνός επέλεξε την «έρημον όλην Πάτμο» για να ανυψώσει «θυμίαμα εύοσμο» και με χρυσόβουλο του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Αλεξίου Α΄του Κομνηνού την Ιερά Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου και Ευαγγελιστή. Αδιαλείπτως από εκείνα τα χρόνια τηρείται από τους μοναχούς το τυπικό της Λαύρας του Οσίου Σάββα που με την πάροδο των αιώνων διαμορφώθηκε ως «Πατμιακό Τυπικό» που αποτελεί ένα διαρκές κληροδότημα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα τυπικά που τηρούν τα Γυναικεία Μοναστήρια της Ζωοδόχου Πηγής (1607) και Ευαγγελισμού Μητρός Ηγαπημένου (1937) ιδρυμένα από φωτισμένους κληρικούς, με μεγάλη προσφορά στους Αγώνες της Πατρίδας μας. Στιγμές κατανυκτικές για όσους βρίσκονται στο δρόμο για την αναζήτηση μιας αποκρυσταλλωμένης εικόνας του μεγαλείου τούτων των Ωρών.

«Καλή Βαγιανή» λένε στην Πάτμο από την τελευταία Κυριακή των Νηστειών. Από την Βαγιοφορεμένη Κυριακή ανοίγουν οι σελίδες του συγκινησιακού κλίματος. Βήμα – βήμα το Πάθος του Κυρίου προς την Ανάσταση με το λαό να αποζητά βοήθεια απ΄οτιδήποτε συμβαίνει τώρα, το διαχρονικό χρόνο της Εκκλησίας μας. Τη Μεγάλη Τετάρτη ο κάθε Πάτμιος θα αναζητήσει στο Μυστήριο του αγίου Ευχελαίου που ψάλλεται κατά την «Τάξη» από 7 ιερείς το σιτάρι με τα αντίστοιχα 7 κεριά που θα σκορπιστεί με σεβασμό στο σπίτι προς αποτροπή εισόδου των ενοχλητικών ερπετών. Οι γεωργοί θα το αναμίξουν με το σιτάρι της σποράς για να ευλογηθεί .

ΜΕΓΑΛΗ ΠΕΜΠΤΗ – ΝΙΠΤΗΡΑΣ.

Δυστυχώς λόγω των μέτρων που λαμβάνονται για την προστασία από τον COVID-19, για τρίτη συνεχόμενη χρονιά η Αδελφότητα της Ι.Μονής του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου αποφάσισε και φέτος η τελετή του Ιερού Νιπτήρα να περιοριστεί εντός των τειχών, χωρίς τη συμμετοχή κόσμου. Βάση του εθίμου που έχει ζωή περίπου 400 χρόνων, λίγο πριν το μεσημέρι της Μ. Πέμπτης στο καθολικό της Μονής, δώδεκα ιερείς και μοναχοί ντυμένοι μ’ ομοιόμορφα πορφυρόχρυσα βυζαντινά άμφια ,και ψάλλοντας τον Πεντηκοστό ψαλμό σε ήχο βαρύ πορεύονται για να αναπαραστήσουν τις συγκλονιστικές στιγμές που προηγήθηκαν της σύλληψης του Κυρίου τη Μ. Πέμπτη , τον Μυστικό Δείπνο και την προσευχή στον κήπο της Γεθσημανής.
«Η τελετή του Ιερού Νιπτήρα «ανήκει στην κατηγορία των αυθεντικών βυζαντινών αναπαραστάσεων των Παθών που γνώρισαν και στη Δύση διάδοση, εκεί με τη χαρακτηριστική ονομασία των «μυστηρίων», μας πληροφορεί ο συγγραφέας Ι.Μ.Χατζηφώτης. Αυτές οι αναπαραστάσεις, ξεκίνησαν, κατά τον Καθηγητή Φαίδωνα Κουκουλέ , «από τις αρχές του Δ΄μ.Χ αιώνα ως «αντίποδας» του θεάτρου που υμνούσε το δωδεκάθεο και ήταν προσφιλές θέαμα για το λαό της εποχής».
Περιλαμβάνεται στο Τυπικό του Αγίου Σάββα και προφανώς τελείται από τον 11ο αιώνα, με την ίδρυση της Μονής στο χώρο της «λιτής». Η αναπαράσταση του Μυστικού Δείπνου, περι τον 16ο αιώνα μεταφέρθηκε στον εκτός της Μονής χώρο και γίνεται ως τις μέρες μας σε μια απ’ τις πλατείες της Χώρας, πότε Δυτικά, σ΄αυτήν που φέρει το όνομα του Φιλικού Εμμανουήλ Ξάνθου, ή αν ο καιρός δεν το επιτρέπει, Ανατολικά, στην πλατεία της Αγίας Θεοκτίστης από τη Λέσβο ή του Πατριάρχου Θεοφίλου Παγκώστα όπως λέγεται σήμερα, διότι εκεί εκφωνήθηκε ένας από τους πιο ιστορικούς λόγους κατά την Έναρξη της Επανάστασης του 21 από τον Πάτμιο Ιεράρχη.
Λόγω αυτής της τελετής στην Πάτμο αυτή την ημέρα οι κάτοικοι καταλύουν λάδερα «γιαπράκια» (ντολμαδάκια) με φρέσκα αμπελόφυλλα και βραστά χλωροκούκια.

Κατόπιν από τις ολάνθιστες «γαβέθες» , όπως λένε στο νησί τις μεγάλες χτιστές γλάστρες των αυλών τους οι Πάτμιες θα διαλέξουν τα πιο ευωδιαστά πολύχρωμα λουλούδια τους και θα τα στείλουν στην ενορία τους. Εκεί, από το απομεσήμερο βρίσκονται κοπέλες και στολίζουν τον Επιτάφιο, επιστρατεύοντας την δεξιοσύνη τους. Θέλουν να έχουν τον καλύτερο Επιτάφιο του νησιού. Στους δρόμους πηγαινοέρχονται από τα σπίτια στους φούρνους, οι «νταβάδες» με τα κουλούρια. Σε όχι πολύ μακρινά χρόνια τον τόνο τους στη διαδικασία έδιναν και τα κλαδιά που μοσκοβόλαγαν καθώς καίγονταν στους σπιτικούς φούρνους που είχε κάθε αυλή. Τα κουλούρια, σε σχήμα φιδωτό, της φόρμας ή του μύλου και πολλά μ’ ένα κόκκινο ή πράσινο αυγό στη μέση. Είναι «περασμένα» και με ένα μίγμα αυγού για να γυαλίσουν στο ψήσιμο και να γίνουν ακόμη πιο νόστιμα.

ΜΕΓΑΛΗ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ – ΕΠΙΤΑΦΙΟΙ

Ο Μεσσίας του Ισραήλ είναι στο Σταυρό. Όλες οι χριστιανικές καρδιές τρέχουν στις εκκλησιές και γονατίζουν.
Στον πρωινό «εσπερινό της Αποκαθήλωσης», ακούγονται κείμενα που αναφέρονται στο Πάθος και την παράδοση του Σώματος του Χριστού στον Ιωσήφ και το Νικόδημο. Ο «τάφος ο καινός» που θα φιλοξενήσει το «Άχραντο Σώμα» είναι καταστόλιστος με λουλούδια που προσφέρει η γη του μικρού νησιού στις κοπέλες, συμμετέχοντας λες στο τάμα του, σαν ξεχύθηκαν χτες για το μάζεμα. Και τι δεν τους χάρισε!. Βιολέτες μονές, κουνούκλες διπλές, κρίνα, αγγελικές, τριαντάφυλλα, γαρύφαλλα… Οι γιρλάντες φτιάχτηκαν από λεμονανθούς. Ο ξύλινος Επιτάφιος, έχει επικρατήσει νάναι ντυμένος με βελούδινη γκρενά η μαύρη στολή, με σταυρούς και αγγελούδια στο πλάϊ, χρυσοκέντητα όλα. Σε παράλληλη τοποθέτηση, στο κουβούκλιο, βρίσκονται δύο πολύχρωμα φανάρια και στο κέντρο ο σταυρός. Θα τον περιστοιχίσουν όσοι τόχουν «τάξιμο» να τον σηκώσουν το βράδυ στην περιφορά.
Κατά την απόλυση, οι νοικοκυρές θα ετοιμάσουν το νερόβραστο κριθαράκι ή ρύζι, ραντισμένα με ξύδι μαρουλόφυλλα και το ταχίνι. «Τσουκάλι», δεν στήνεται σήμερα.
Οσοι βρεθούν στο Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου θα αφεθούν στις μελωδίες πολλών αρχαίων μελών όπως το «Φως Ιλαρόν» που ψάλλεται μονάχα τις μεγάλες γιορτές .

Μετά εγκώμια , Φανάρια, εξαπτέρυγα , σταυροί, βρίσκονται στους αυλόγυρους όλων των ενοριών. Όσοι το ΄χουν «τάξιμο» να σηκώσουν τον Επιτάφιο παίρνουν τις θέσεις τους, στα άκρα. Η πομπή θα περάσει τα στενά, φιδωτά δρομάκια, κτίσματα των εποχών που προστάτευαν τους κατοίκους από τους πειρατές, ψάλλοντας «ύμνους εξοδίους». Παντού, τους ραίνουν με τα «κανιά», τα μυροδοχεία ,που σκορπούν το μοναδικό ντόπιο ροδόσταμο. Όταν η Χώρα αριθμούσε πάνω από 5.000 κατοίκους στις πλατείες αντάμωναν 7 επιτάφιοι, από τις αντίστοιχες μεγάλες ενορίες.

Στο λιμάνι της Σκάλας οι ενορίτες του Αγίου Νικολάου και του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου οι επιτάφιοι περιφέρονται με τη συνοδεία φωτοβολίδων και σιερήνων από τα ελλιμενισμένα πλοία, μικρά και μεγάλα.
Ρίγη συγκίνησης προκαλεί στις πλατείες η εκπληκτική Πατμιακή απόδοση του τροπαρίου: Τον ήλιον κρύψαντα τας ιδίας ακτίνας και το καταπέτασμα του ναού διαρραγέν τω του Σωτήρος θανάτω, ο Ιωσήφ θεασάμενος προσήλθε των Πιλάτω και καθικετεύει λέγων: «Δος μοι τούτον τον ξένον, Τον εκ βρέφους ως ξένον ξενωθέντα…». Κανείς δεν θέλει να χάσει την μαγεία και τα νοήματά του!
Στην Πάτμο πιστεύουν πως τα λουλούδια και τα κεριά της εικόνας του Εσταυρωμένου και του Επιταφίου, έχουν μεγάλη φυλαχτική δύναμη. Ιδίως τα κεριά που βρίσκονται πάνω σ’ αυτόν, οι ναυτικοί ή όσοι ταξιδεύουν αν συναντήσουν φουρτούνα στην θαλασσινή πορεία τους, τα ανάβουν.

ΜΕΓΑΛΟ ΣΑΒΒΑΤΟ

Οι ετοιμασίες για το Πασχαλινό τραπέζι βρίσκουν τους κατοίκους σε κινητικότητα. Στα μοναστήρια και στις εκκλησίες το «Ανάστα ο Θεός» η το «πρώτο Ανάστα», που εδώ – προσέξτε όσοι δεν το γνωρίζετε – δεν συνοδεύεται με το χτύπημα των στασιδιών όπως στην υπόλοιπη Ελλάδα , προετοιμάζει τους πιστούς για το γεγονός της λαμπρόφορης Ανάστασης. Στις ενορίες μετα το «Χριστός Ανέστη» τα αυτοσχέδια μέχρι πριν λίγα χρόνια « βαρελότα» με τις πολύχρωμες φωτοβολίδες θα δώσουν το δικό τους τόνο.
Την Κυριακή του Πάσχα στον Εσπερινό της Αγάπης ο Ηγούμενος της Μονής του Θεολόγου θα προσφέρει τα κόκκινα αυγά. Το ίδιο και στα Γυναικεία μοναστήρια και στις ενορίες . Στον αγροτικό οικισμό Κάμπος κατά το έθιμο προσφέρεται καφές με τις Πατμιακές μοναδικές πίττες από φρέσκα αυγά, τυριά και μυτζήθρες.

Την του Πάσχα στην πλατεία του λιμανιού της Σκάλας, ο Δήμος Πάτμου , πολιτιστικοί Σύλλογοι και τουριστικοί φορείς του νησιού, προσφέρουν στους επισκέπτες ένα πλούσιο τραπέζι με πασχαλιάτικα εδέσματα, αυγά, τυρόπιττες και ένα εντυπωσιακό θέαμα με ντόπιους παραδοσιακούς χορούς όπως ο «Σιανός», τον οποίο χορεύουν οι κοπέλες ντυμένες την βαρύτιμη και ξεχωριστή Πατμιακή φορεσιά, κατάλοιπο και αυτή της πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς.

Την Τρίτη του Πάσχα θα πραγματοποιηθεί η περιφορά των εικόνων στα σπίτια της κάθε ενορίας, ένα κατάλοιπο παλιάς λατρευτικής παράδοσης που τις ήθελε να φτάνουν μέχρι τα απόμακρα χωράφια για να ζητηθεί η εύνοια του Θεού στην καλλιεργημένη γη με τις αναγκαίες βροχές. Στη Χώρα, εξέρχονται από τη Μονή ιερά Λείψανα, όπως η κάρα του Αποστόλου Θωμά, κα τελείται αγιασμός με δεήσεις.