Πώς να βοηθήσουμε τους ηλικιωμένους την εποχή της Covid-19

Στις 11 Μαρτίου του 2020 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κήρυξε «πανδημία» τον Covid-19. Προστατευτικά μέτρα που συνιστούσαν τον εγκλεισμό στα σπίτια, με απαιτούμενη την τήρηση αποστάσεων ασφαλείας το λιγότερο 2 μέτρα από οποιονδήποτε άλλο άνθρωπο, λήφθηκαν σε όλο τον κόσμο. Σχεδόν τρία χρόνια μετά, σύμφωνα με τις έρευνες, οι ηλικιωμένοι αποδείχθηκαν οι περισσότερο ευάλωτοι στην πανδημία.

Σύμφωνα με την τελευταία έρευνα του Eurofound για τις επιπτώσεις της πανδημίας στους ηλικιωμένους στην Ευρώπη:

• Η ψυχική υγεία όλων των ηλικιών υπέστη πλήγμα αλλά οι νεότεροι και οι υπερήλικες (άνω των 80) αισθάνθηκαν μεγαλύτερη μοναξιά και θλίψη.
• Το μεγαλύτερο ποσοστό των ηλικιωμένων εγκατέλειψε τους περιπάτους που έκανε πριν την πανδημία και κλείστηκε στο σπίτι έχοντας ως υποστηρικτικό πλαίσιο τους συντρόφους ή τα παιδιά τους.

Το ertnews.gr συζήτησε με την ψυχολόγο Χαρά Καραγιάννη τις επιπτώσεις της  πανδημίας στους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας.

«Ο εγκλεισμός έφερε μείωση των κοινωνικών επαφών, με οικείους και μη, η οποία με την σειρά της προκάλεσε μείωση του αισθήματος του “ανήκειν”», μας είπε η κυρία Καραγιάννη.

Και αφού οι  άνθρωποι είμαστε από κατασκευής κοινωνικά όντα, είναι λογικό να αποζητάμε  την κοινωνική συναναστροφή, η οποία αποτελεί μια σημαντική μεταβλητή στην υποκειμενικά αντιλαμβανόμενη ποιότητα της ζωής μας. Για τους εξωστρεφείς, βέβαια, ανθρώπους είναι μια ακόμα πιο σημαντική μεταβλητή σε σχέση με του εσωστρεφείς, οι οποίοι τείνουν να ζουν πιο απομονωμένοι. Αντίστοιχα, και οι εξωστρεφείς ηλικιωμένοι (άτομα άνω των 65 ετών) στον καιρό της πανδημίας, είχαν περισσότερα να «χάσουν» από τους εσωστρεφείς.

Ας μιλήσουμε όμως περισσότερο συγκεκριμένα…

Πώς επηρέασε η πανδημία και ο εγκλεισμός τους ανθρώπους της τρίτης ηλικίας;

Σε κάθε περίπτωση, μια καραντίνα έχει διάφορους περιορισμούς. Η λήψη και διατήρηση των προστατευτικών μέτρων φαίνεται να δημιούργησαν ένα αίσθημα φόβου, ο οποίος ισχυροποιείτο μέσα από την μοναξιά, στην οποία υποχρεώθηκαν πολλοί άνθρωποι, μεταξύ των οποίων και οι ηλικιωμένοι. Ωστόσο, δεν βίωσαν όλοι οι ηλικιωμένοι στον ίδιο βαθμό τις ψυχολογικές συνέπειες της πανδημίας. Σε έρευνα του 2020, παρατηρήθηκε ότι ηλικιωμένα άτομα τα οποία ζούσαν μόνα τους, ήδη πριν την έναρξη του Covid-19, φαίνεται να μην σημείωσαν σημαντική αύξηση στο αυτοαναφερόμενο αίσθημα της μοναξιάς σε σχέση με τα ηλικιωμένα άτομα που συζούσαν με ένα ή περισσότερα άτομα. Αυτό το εύρημα πιθανώς οφείλεται στο γεγονός ότι τα άτομα που ζουν μόνα τους, έχουν «συνηθίσει» την μοναξιά και επομένως, βρισκόντουσαν υψηλά στην κλίμακα της μοναξιάς, από πριν. Ωστόσο, οι ψυχολογικές συνέπειες της πανδημίας έθεσαν σε μεγάλη ευαλωτότητα την πλειονότητα της τρίτης ηλικίας και εξίταραν ένα διάχυτο αίσθημα ανασφάλειας. Είναι, λοιπόν, σημαντικό να αναρωτηθούμε κατά πόσο τα μέτρα πρόληψης του Covid 19 βοήθησαν στην προστασία της σωματικής υγείας, αλλά επιβάρυναν την ψυχική υγεία, σε σημείο που πυροδότησαν και διαιώνισαν διάφορες αγχώδεις, καταθλιπτικές διαταραχές, ανησυχίες, έλλειψη χαράς και ενθουσιασμού για το μέλλον.

Πώς επηρέασε η πανδημία τους ηλικιωμένους με ψυχικές διαταραχές;

Σε γενικές γραμμές, ηλικιωμένοι με συνυπάρχουσα ψυχική διαταραχή τείνουν να νιώθουν πιο μόνοι σε σχέση με ηλικιωμένους χωρίς κάποια άλλη ψυχική διαταραχή.  Η συνυπάρχουσα ψυχική νόσος τείνει να ανατροφοδοτεί το αίσθημα μοναξιάς, αλλά και το αντίστροφο.
Η πανδημία, και ο απόλυτος τρόπος εφαρμογής των περιοριστικών μέτρων, λειτούργησε σαν ένας έντονος ψυχοπιεστικός παράγοντας σε αυτή την αμφίδρομη σχέση. Μάλιστα, έρευνα που πραγματοποιήθηκε κατά την διάρκεια της πανδημίας και μελετούσε τον ψυχολογικό αντίκτυπο της απειλής του ιού στις ζωές των ανθρώπων, έδειξε ότι η κατάθλιψη ήταν επτά φορές υψηλότερη το 2020 στην παγκόσμια κλίμακα σε σχέση με αντίστοιχη έρευνα που διεξήχθη το 2017. Ενώ στους ανθρώπους στην τρίτη ηλικία, θεωρείται η πιο συχνά διαγνωσμένη διαταραχή διάθεσης. Οι λόγοι μπορεί να είναι ποικίλοι, μεταξύ των οποίων, η έλλειψη ουσιαστικής επαφής με την οικογένεια, η έλλειψη ιδιωτικότητας, η ελλιπής φροντίδα και αγάπη, καταστάσεις οι οποίες τείνουν να αυξάνουν το άγχος και λειτουργούν ως ψυχοπιεστικοί παράγοντες.
Διάφορες αγχώδεις διαταραχές, παρουσίασαν επίσης, σημαντική έξαρση κατά την περίοδο του Covid-19, αφού ο άνθρωπος έχασε σημαντικά τον έλεγχο της καθημερινότητάς του. Η αβεβαιότητα σε διάφορους τομείς- οικονομικό, κοινωνικό, συναισθηματικό- εξέθεσαν τους ηλικιωμένους ανθρώπους σε έντονο στρες, το οποίο ενεργοποίησε μια έντονη ανησυχία ως προς το εγγύς μέλλον. Δεδομένου ότι πολλές ψυχικές διαταραχές προκύπτουν μέσα από την έξαρση σε έντονο ή διαρκές στρες, μια κατάσταση πανδημίας, μπορεί να επιβαρύνει έντονα ψυχολογικά έναν ήδη ευπαθή ψυχολογικά οργανισμό.

Ποιό θεωρείτε ότι είναι το σημαντικότερο πρόβλημα των ανθρώπων που διανύουν την τρίτη ηλικία στην Ελλάδα αλλά και γενικότερα;

Σίγουρα, ένα από τα σημαντικότερα, αν όχι το σημαντικότερο πρόβλημα, που αντιμετωπίζουν τα άτομα τρίτης ηλικίας είναι η μοναξιά. Οι ηλικιωμένοι αποτελούν μία ευάλωτη ηλικιακή ομάδα, καθώς τείνουν να έρχονται αντιμέτωποι με διάφορες μορφές απώλειας στην ύστερη ενήλικη ζωή τους: γνωστική, σωματική, οικονομική, κοινωνική. Οι απώλειες αυτές συχνά οδηγούν στην κοινωνική απομόνωση και συναισθηματική απόσυρση.
Σε έρευνα που διεξήχθη σε ηλικιωμένους στην Αίγυπτο, παρατήρησαν ότι τα άτομα τείνουν να βιώνουν μέτρια επίπεδα μοναξιάς σε ποσοστό περίπου 86%. Το ποσοστό αυτό φαίνεται να σχετίζεται με ήπια καταθλιπτικά συμπτώματα στους ηλικιωμένους, και περιορισμό των κοινωνικών τους συναναστροφών.

Ειδικότερα, η απουσία συντρόφου φαίνεται να επιβαρύνει το επίπεδο μοναξιάς που βιώνει ένας ηλικιωμένος, δεδομένου ότι για τους ηλικιωμένους το πιο σημαντικό άτομο του κοινωνικού τους δικτύου φαίνεται να είναι ο σύντροφός τους. Μάλιστα, οι γυναίκες τρίτης ηλικίας τείνουν να βιώνουν πιο έντονα το αίσθημα της μοναξιάς από τους άντρες, αφού πυλώνας του κοινωνικού τους δικτύου, πέρα από τον σύντροφό τους, είναι τα παιδιά τους, τα οποία τείνουν να ανεξαρτητοποιούνται και να δημιουργούν τις δικές τους οικογένειες. Από την πλευρά τους, οι άντρες δίνουν μεγάλη βαρύτητα στα αδέλφια και τους συνομήλικους φίλους τους με τους οποίους συνήθως διατηρούν πιο εύκολα συστηματικές κοινωνικές επαφές στην καθημερινότητά τους.
Σε κάθε περίπτωση, τα άτομα τρίτης ηλικίας είναι άτομα, τα οποία τείνουν προς τη δύση της ζωής τους. Αυτό τους κάνει, συχνά, να στερούνται το κίνητρο για την ζωή. Νιώθουν ότι δεν μπορούν να προσφέρουν με τον τρόπο που προσέφεραν στην οικογένεια και στην κοινωνία τους, γεγονός που τους δημιουργεί ανασφάλεια και αίσθημα μειονεξίας. Όπως το μικρό παιδί, πιστεύει ότι είναι άξιο της αγάπης των σημαντικών άλλων, όταν αυτή του προσφέρεται ανιδιοτελώς, έτσι και οι ηλικιωμένοι χρειάζεται πολλές φορές να λάβουν πρώτα αγάπη από τους φροντιστές τους, συγγενείς και μη, ώστε να αγαπήσουν και να αποδεχθούν τον «ατελή» εαυτό τους. Τον εαυτό εκείνο που τους προδίδει όταν προσπαθούν να θυμηθούν κάτι και δεν μπορούν, όταν σηκώνουν το ποτήρι και τους πέφτει από τα χέρια, όταν δεν προλαβαίνουν να πάνε στο μπάνιο και κατουριούνται επάνω τους, και όταν μπερδεύονται αν αυτός που βλέπουν μπροστά τους είναι το παιδί τους ή ο νοσηλευτής. Τον εαυτό εκείνο που τους υπενθυμίζει πώς είναι η ζωή στο σήμερα, αλλά ταυτόχρονα αναπολεί την ζωή στο «χθες». Εν τέλει, τον εαυτό εκείνο που τους ανασύρει τον εαυτό που έχασαν… Η μοναξιά, λοιπόν, στους ηλικιωμένους, δεν έγκειται μόνο στην κοινωνική μοναξιά, αλλά και στην εσωτερική μοναξιά, που βιώνουν όταν χάνουν ένα πρότερο, λειτουργικότερο κομμάτι του εαυτού τους.

Πώς μπορούμε να βοηθήσουμε αυτούς τους ανθρώπους; Είναι καλύτερα να μένουν στο σπίτι τους ή να ζουν σε κάποιο χώρο φροντίδας ηλικιωμένων;

Αν θελήσουμε να κατανοήσουμε και να βοηθήσουμε τους ηλικιωμένους, καλό θα ήταν να αναρωτηθούμε πρώτα τι είναι αυτό που μπορεί να τους οχυρώσει ενάντια στην μοναξιά και την κατάθλιψη. Μέσα σε αυτό το κλίμα, έρευνες έχουν δείξει ότι ένα άτομο μπορεί να αισθάνεται μόνο του, ωστόσο να μην βιώνει καταθλιπτικά συμπτώματα, όταν παρεμβάλλεται η μεταβλητή της ανθεκτικότητας. Η ανθεκτικότητα, λοιπόν, τείνει να προστατεύει το άτομο από την κατάθλιψη και την επιβάρυνση της ψυχικής του υγεία.

Τι ορίζουμε, όμως, ως ανθεκτικότητα;
Η ανθεκτικότητα είναι η ικανότητα να εφαρμόζει κανείς μία ποικιλία κοινωνικών και συναισθηματικών στρατηγικών αντιμετώπισης προβλημάτων με έναν ευέλικτο τρόπο που συμβάλει στην θετική προσαρμογή και την ψυχική ευεξία του ατόμου. Το αίσθημα του «ανήκειν», ο οραματισμός επίτευξης στόχων για το μέλλον, το αίσθημα ελέγχου της ζωής και η κοινωνική στήριξη τείνουν να ενισχύουν την ψυχική ανθεκτικότητα.
Συνεπώς, είναι σημαντικό οι συγγενείς και φροντιστές των ηλικιωμένων, να λαμβάνουν υπόψιν αυτές τις μεταβλητές. Το σημαντικότερο πράγμα που έχουμε να προσφέρουμε σε έναν ηλικιωμένο, είναι η παρουσία μας. Είτε οι ηλικιωμένοι βρίσκονται στο σπίτι είτε σε κάποιο οίκο ευγηρίας, αυτό που χρειάζονται περισσότερο είναι να αισθάνονται χρήσιμοι και σημαντικοί, να αισθάνονται ότι η ζωή τους έχει ακόμα αξία. Γι’ αυτό είναι σημαντικό να ζητάμε την συμβουλή τους για διάφορα θέματα, να δείχνουμε ότι τους έχουμε ανάγκη, αλλά και να δείχνουμε έμπρακτη ευγνωμοσύνη για την ενεργητική τους παρουσία στην ζωή μας.

Όσον αφορά στους χώρους φιλοξενίας των ηλικιωμένων, ενδεικτικά, χρήσιμος θα ήταν ο προγραμματισμός δραστηριοτήτων από το προσωπικό, οι οποίες θα καλλιεργούν κάποια προσδοκία για το μέλλον. π.χ. μέσα από την προετοιμασία και δημιουργία χειροτεχνιών, χριστουγεννιάτικου παζαριού, πασχαλινής μουσικής εκδήλωσης, θεατρικής βραδιάς κ.λ.π.

Η συμμετοχή των ηλικιωμένων στις δραστηριότητες, και η ανάθεση έργων στον καθένα ξεχωριστά φαίνεται να ενισχύει το ομαδικό πνεύμα και την αυτοεκτίμηση. Παράλληλα, η συμμετοχή τους σε δραστηριότητες εκγύμνασης με την χρήση του κέντρου βάρους, οι ασκήσεις ισορροπίας και μυϊκής ενδυνάμωσης, φαίνεται να βελτιώνουν την ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων.

Ένα νέο σύστημα προσωποκεντρικής φροντίδας, μάλιστα, προτείνει πέρα από την συμμετοχή των ηλικιωμένων σε δραστηριότητες, και την ενεργή συμμετοχή τους σε αυτές. Ειδικότερα, προτείνει να λαμβάνεται υπόψιν η γνώμη των ηλικιωμένων ως προς το πώς επιθυμούν να διεκπεραιώσουν την ημέρα τους και τις δραστηριότητές τους, και όχι να  ανταποκρίνονται παθητικά σε ένα δομημένο πρόγραμμα. Με αυτό τον τρόπο, φαίνεται να αυξάνεται το αίσθημα του ελέγχου της καθημερινότητάς τους και κατ’ επέκταση να ενθαρρύνεται η αντίληψη ότι έχουν ακόμα την δυνατότητα να υλοποιήσουν, όσα οραματίζονται και επιθυμούν για τους ίδιους. Αποκτούν έτσι έναν υποτυπώδη έλεγχο πάνω στην ζωή τους, γεγονός που αυξάνει την αισιοδοξία και την ψυχική τους ενδυνάμωση.

Επίσης, είναι σημαντικό να διατηρείται στο βαθμό του εφικτού, η ανεξαρτησία των ηλικιωμένων ενοίκων στην διεκπεραίωση των καθημερινών τους λειτουργιών, όταν αυτό είναι δυνατό, π.χ. το τάισμα να εφαρμόζεται μόνο σε ηλικιωμένους οι οποίοι αδυνατούν να φάνε μόνοι τους, άτομα που ακόμα περπατάνε, έστω και με κάποια δυσκολία να συνεχίσουν να περπατάνε υπό την επίβλεψη του προσωπικού, και το αναπηρικό καροτσάκι να είναι η ύστατη λύση.

Καταλήγοντας, στους δύσκολους καιρούς του κορονοϊού, είναι σημαντικό να ανιχνευθούν νέοι, προσαρμοσμένοι στην σύγχρονη κοινωνία, τρόποι καταπολέμησης της κοινωνικής απομάκρυνσης. Ένας από αυτούς μπορεί να είναι μέσω της χρήσης των τεχνολογιών. Είναι βοηθητικό, κάποιες φορές, οι ηλικιωμένοι να εκπαιδεύονται στη χρήση των τεχνολογιών, του internet και των ψηφιακών μέσων, ώστε να απασχολούν το μυαλό τους με νέες γνώσεις και πληροφορίες, και σε δεύτερο χρόνο να τις χρησιμοποιούν προς όφελός τους (π.χ. επικοινωνία με συγγενικό πρόσωπο μέσω skype).