Αυτοκτονίες και αυτοκτονικότητα [Μέρος 1ο]

Η συνεχώς αυξανόμενη συχνότητα του φαινομένου τής αυτοκτονικότητας αποτελεί σημαντικό πρόβλημα της δημόσιας υγείας παγκοσμίως. Υπολογίζεται πως κάθε 40 δευτερόλεπτα ένας άνθρωπος αυτοκτονεί, ενώ εκτιμάται πως οι απόπειρες αυτοκτονίας είναι περίπου εικοσαπλάσιες των αυτοκτονιών, δηλαδή μια απόπειρα κάθε δευτερόλεπτο. Στην Ελλάδα παρατηρείται ένας από τους χαμηλότερους δείκτες αυτοκτονιών στην Ευρώπη.

Στον όρο αυτοκτονικότητα εμπεριέχονται οι έννοιες του αυτοκτονικού ιδεασμού και της απόπειρας αυτοκτονίας, οι οποίες αντιμετωπίζονται ως ένα συνεχές φάσμα ψυχολογικών καταστάσεων, που διακυμαίνεται από παθητικές σκέψεις ματαίωσης της ζωής, μας εξηγεί η κλινική ψυχολόγος Αγγελική Μενεδιάτου:

• ως αυτοκτονικός ιδεασμός ορίζεται το σύνολο σκέψεων επιθυμίας θανάτου, που ενδέχεται να παρουσιάζουν ποικιλία ως προς την ένταση, τον επιλεγμένο τρόπο αυτοκτονίας και τον βαθμό στον οποίο τελικά θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε πραγματική αυτοκτονία,
• ως απόπειρα αυτοκτονίας ορίζεται η αυτοτραυματική συμπεριφορά που χαρακτηρίζεται από στοιχειοθετημένη πρόθεση να τερματιστεί η ζωή του ατόμου,
• αυτοκτονία είναι ο αυτοπροκαλούμενος θάνατος, με στοιχεία είτε έκδηλα είτε άδηλα ότι το άτομο σκόπευε να πεθάνει.

Πρόκειται για ένα από τα πιο σύνθετα προβλήματα στον τομέα της υγείας, επισημαίνει η Αγγελική Μενεδιάτου. Πολλοί παράγοντες που σχετίζονται με τη ψυχική κατάσταση, τις εμπειρίες και τα γεγονότα της ζωής, με κοινωνικές και βιολογικές παραμέτρους, και με την προσωπικότητα, αποτελούν αίτια αυτοκτονιών.

Μύθοι σχετικοί με την αυτοκτονία

Μύθος: Οι περισσότεροι φυσιολογικοί άνθρωποι δεν σκέφτονται να αυτοκτονήσουν
Πραγματικότητα: Η μέτρηση των αυτοκτονικών σκέψεων είναι δύσκολη, αλλά η έρευνα δείχνει ότι οι αυτοκτονικές σκέψεις κατά τη διάρκεια της ζωής του ατόμου δεν είναι τόσο σπάνιες, παρότι οι περισσότεροι άνθρωποι δεν τις πραγματοποιούν. Σύμφωνα με έρευνες, ένας στους έξι σκέφτονται την αυτοκτονία ως πιθανή εναλλακτική λύση σε καταστάσεις κρίσης.

Μύθος: Οι περισσότερες αυτοκτονίες λαμβάνουν χώρα χωρίς προειδοποίηση
Πραγματικότητα: Μολονότι υπάρχουν περιπτώσεις όπου η αυτοκτονική πράξη συμβαίνει ξαφνικά, στις περισσότερες περιπτώσεις υπάρχουν προειδοποιητικές ενδείξεις. Επίσης, πολλοί άνθρωποι που σκέφτονται την αυτοκτονία θα το ομολογήσουν σε κάποιον (είτε αγαπημένα πρόσωπα είτε ξένους), και κάποιοι θα αναζητήσουν και επαγγελματική βοήθεια.

Μύθος: Αν κάποιος αποκαλύψει το αυτοκτονικό του πλάνο δεν πρέπει να αθετήσεις το απόρρητο
Πραγματικότητα: Ο σοβαρός κίνδυνος αυτοκτονίας είναι μία από τις λίγες καταστάσεις όπου το απόρρητο μπορεί να αρθεί με τον κατάλληλο τρόπο με σκοπό να σωθεί μια ζωής.

Μύθος: Οι άνθρωποι που λένε ότι θα αυτοκτονήσουν θέλουν να τραβήξουν την προσοχή και δεν θα το κάνουν
Πραγματικότητα: Σε πολλές περιπτώσεις, οι άνθρωποι που αυτοκτονούν αποκαλύπτουν τις προθέσεις τους πριν από την αυτοκτονία. Συνεπώς, κάθε απειλή αυτοκτονίας πρέπει να αντιμετωπίζεται ως σοβαρή.

Μύθος: Ποτέ δεν πρέπει να ρωτάμε αυτοκτονικά άτομα αν θέλουν να αυτοκτονήσουν ή αν έχουν σκεφτεί τρόπο να το καταφέρουν, γιατί έτσι τους δίνουμε την ιδέα να το κάνουν
Πραγματικότητα: Δεν υπάρχει τέτοια περίπτωση. Αντιθέτως, η συζήτηση (εφόσον γίνει με μη επικριτικό τρόπο) επιτρέπει στα άτομα αυτά να αποφορτίσουν κάποια από τα συναισθήματα τους και τους κινητοποιεί να ζητήσουν βοήθεια. Επίσης, με αυτό τον τρόπο μπορούμε να αξιολογήσουμε καλύτερα την επικινδυνότητα της κατάστασης.

Μύθος: Τα άτομα τα οποία πραγματοποιούν απόπειρα είναι εγωιστές και αδύναμοι
Πραγματικότητα: Τις περισσότερες φορές βιώνουν έντονα αρνητικά συναισθήματα, πιθανώς ως αποτέλεσμα ψυχικής διαταραχής, και πιστεύουν ότι δεν υπάρχει άλλη λύση. Άτομα σε τέτοια κατάσταση χρειάζονται επαγγελματική και προσωπική φροντίδα.

Μύθος: Η αυτοκτονία είναι μια «στιγμή τρέλας», μια παρορμητική πράξη
Πραγματικότητα: Η αυτοκτονία ενδέχεται να είναι παρορμητική ειδικά στην εφηβεία. Όμως, τις περισσότερες φορές είναι προσχεδιασμένη. Το πλάνο μπορεί να περιλαμβάνει χρόνο, τόπο και τρόπο, και η ύπαρξη του είναι σοβαρή ένδειξη κινδύνου.

Μύθος: Όσοι έχουν κάνει ήδη απόπειρα και επέζησαν, δεν πρόκειται να ξανακάνουν
Πραγματικότητα: Οι άνθρωποι που έχουν κάνει απόπειρα διατρέχουν ιδιαίτερα αυξημένο κίνδυνο να επαναλάβουν την απόπειρα στο μέλλον.

Μύθος: Οι άνθρωποι που κάνουν απόπειρα ή αυτοκτονούν, θέλουν πραγματικά να πεθάνουν
Πραγματικότητα: Οι άνθρωποι που αυτοκτονούν νιώθουν πως βρίσκονται σ’ ένα επώδυνο και ανυπόφορο αδιέξοδο από το οποίο ο μόνος τρόπος διαφυγής είναι ο θάνατος. Επιθυμούν μια λύση στα προβλήματα τους, όμως αδυνατούν να τη βρουν και έχουν σταματήσει να ελπίζουν.

Μύθος: Όταν κάποιος αποφασίσει να αυτοκτονήσει, δεν υπάρχει τρόπος να τον εμποδίσουμε
Πραγματικότητα: Η αυτοκτονία μπορεί να αποτραπεί με την κατάλληλη βοήθεια. Οι άνθρωποι που επιδιώκουν την αυτοκτονία, θέλουν να σταματήσουν να υποφέρουν.

Μύθος: Τα παιδιά δεν αυτοκτονούν
Πραγματικότητα: Τα παιδιά επίσης αυτοκτονούν, ευτυχώς με μικρότερη συχνότητα από τους εφήβους και τους ενήλικες.

Συνήθως, μας λέει η κ. Μενεδιάτου, υπάρχουν προειδοποιητικά σημάδια και αλλαγές στη συμπεριφορά:

• Απελπισία: Η αντίληψη ότι ο πόνος θα συνεχιστεί ή θα χειροτερέψει, ή ότι τα πράγματα δεν  θα βελτιωθούν ποτέ.
• Αίσθημα αβοηθησίας: Αίσθημα εξάντλησης των αντοχών και μη ύπαρξης βοήθειας.
• Ιδέες αναξιότητας, ενοχής, ντροπής.
• Πεποιθήσεις όπως «κανείς δεν νοιάζεται για μένα».
• Το άτομο έχει αλλάξει συμπεριφορά και εμφανίζεται θλιμμένο, απαθές, αγχώδες ή ευερέθιστο.
• Μειωμένη απόδοση στο σχολείο, στη δουλειά ή σε άλλες δραστηριότητες.
• Κοινωνική απομόνωση.
• Μειωμένο ενδιαφέρον για προηγούμενες ευχάριστες δραστηρίοτητες.
• Παραμέληση προσωπικής υγιεινής, παραμελημένη εμφάνιση, ντύσιμο κ.λπ.
• Διαταραχές στον ύπνο ή στην πρόσληψη τροφής (συνηθέστερα με απώλεια βάρους)
• Δύσκολες περίοδοι: διακοπές, επέτειοι, την πρώτη βδομάδα εξιτηρίου από νοσοκομείο, πριν ή μετά τη διάγνωση σοβαρής νόσου, πριν ή κατά τη διάρκεια δικαστικών διαδικασιών.

Ωστόσο,  είναι  πιθανό ένας άνθρωπος να σκέφτεται να αυτοκτονήσει χωρίς να αλλάξει η συμπεριφορά του.

Η αυτοκτονική συμπεριφορά συνδέεται με:

• προηγούμενες απόπειρες αυτοκτονίας,
• δηλώσεις αυτοκτονικής επιθυμίας,
• ανάπτυξη αυτοκτονικού σχεδίου, απόκτηση των μέσων, σαφές χρονοδιάγραμμα για την αυτοκτονία,
• αυτοτραυματισμούς, κοψίματα, καψίματα,
• επικίνδυνη συμπεριφορά: π.χ. ανεξήγητα ατυχήματα,
• τακτοποίηση προσωπικών υποθέσεων (πχ. σύνταξη διαθήκης),
• χάρισμα προσωπικών αντικειμένων,
• αποχαιρετισμοί που δεν ταιριάζουν με το παρόν πλαίσιο,
• λεκτική επικοινωνία που είναι ασαφής και έμμεση. Για παράδειγμα: «Δεν χρειάζεται να ανησυχείτε για μένα πλέον», «Θέλω να κοιμηθώ και να μη ξυπνήσω ποτέ», «Δεν μπορώ να συνεχίσω άλλο», «Η αυτοκτονία είναι αμαρτία;».

Καταστάσεις στη ζωή ενός ατόμου που αυξάνουν τον κίνδυνο αυτοκτονίας:

• πρόσφατος θάνατος ή ασθένεια τελικού σταδίου αγαπημένου ανθρώπου,
• πρόσφατο διαζύγιο, χωρισμός,
• απώλεια σωματικής ή ψυχικής υγείας,
• απώλεια εργασίας, οικονομικά ή νομικά προβλήματα, χρεωκοπία,
• σημαντική αλλαγή σε συνθήκες ή/και απώλεια ρόλου (συνταξιοδότηση, αναχώρηση παιδιών από το σπίτι),
• αποτυχία (εξετάσεις, εργασιακή ανέλιξη),
• αυτοκτονία μέλους της οικογένειας ή στενού φίλου

 Κι όμως μπορούμε να τις αποτρέψουμε

1. Να παίρνετε πάντα στα σοβαρά τα σχόλια του ατόμου για αυτοκτονία. Έρευνες έχουν δείξει πως ποσοστό μεγαλύτερο από το 75% των ανθρώπων που αυτοκτόνησαν έκαναν πράγματα, λίγες εβδομάδες ή μήνες πριν από τον θάνατό τους, που αποσκοπούσαν στο να δείξουν στους άλλους πόσο απελπισμένοι ήταν.
2. Ακούστε με προσοχή και μη επικριτική στάση όσα έχει να σας πει ο άνθρωπος που εκφράζει αυτοκτονικό ιδεασμό. Συχνά, εκείνοι που σκέφτονται να αυτοκτονήσουν φοβούνται ότι αν ζητήσουν βοήθεια, μιλώντας για τις σκέψεις τους, τα πράγματα θα γίνουν χειρότερα αντί για καλύτερα, όπως, για παράδειγμα, αν η αντίδραση των άλλων είναι αρνητική και απορριπτική. Αφήστε τον, λοιπόν, να μιλήσει όσο χρειάζεται και μάθετε όσο περισσότερα μπορείτε για τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τα προβλήματα που τον έχουν οδηγήσει ως εδώ. Αποφύγετε τις εύκολες ή γενικές συμβουλές και δείξτε συμπόνοια και αποδοχή. Δεν υπάρχουν μαγικές λέξεις, μπορείτε να δείξετε ενδιαφέρον και νοιάξιμο με τη στάση, το βλέμμα και τον τόνο της φωνής σας.
3. Μιλήστε ανοιχτά για την αυτοκτονία. Ρωτήστε τον: «Αισθάνεσαι τόσο άσχημα που σκέφτεσαι την αυτοκτονία;».
   Αν απαντήσει θετικά, ρωτήστε: «Έχεις σκεφτεί πώς θα το κάνεις;».
   Αν η απάντηση είναι θετική, ρωτήστε: «Έχεις ό,τι χρειάζεσαι, για να το κάνεις;».
   Αν η απάντηση είναι θετική, ρωτήστε:« Έχεις σκεφτεί πότε θα το κάνεις;».
   Με αυτές τις ερωτήσεις, μπορείτε να αξιολογήσετε την σοβαρότητα της κατάστασης και να δράσετε ανάλογα.
4. Προσπαθήστε να μην φανείτε σοκαρισμένοι. Κάτι τέτοιο θα τον κάνει να νιώσει ακόμη χειρότερα.
5. Μην τον αφήνετε μόνο. Στην περίπτωση υψηλού κινδύνου αυτοκτονίας, δεν πρέπει να αφήσετε το άτομο μόνο του καθόλου. Επιπλέον, αν είναι εφικτό, απομακρύνετε – αφαιρέστε υλικά που μπορεί να θανατηφόρα (όπλα, μεγάλες ποσότητες φαρμάκων).
6.  Καλέστε βοήθεια και μη χειριστείτε την κατάσταση μόνοι σας. Μπορείτε να καλέσετε κάποιον δικό του άνθρωπο, την τηλεφωνική γραμμή 1018, την αστυνομία (στην περίπτωση άμεσου κινδύνου αυτοκτονίας). Ιδανικά, την κατάσταση χρειάζεται να χειριστεί ειδικός ψυχικής υγείας.

Διαβάστε επίσης:

• Αυτοκτονίες και αυτοκτονικότητα [Μέρος 2ο]

 
Επιμέλεια κειμένου: Μπέττυ Σαβούρδου