Ανάλυση: Η Τουρκία επεκτείνεται σ’ όλη την Αφρική – Ενισχύεται από την υποχώρηση της Δύσης στη Μαύρη Ήπειρο

Στην Ελλάδα, όταν μιλάμε για την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας, σκεφτόμαστε τον ρόλο της στα τεκταινόμενα της Μέσης Ανατολής, των Βαλκανίων ή του Καυκάσου. Ένα εξίσου σημαντικό θέμα το οποίο απουσιάζει από τον δημόσιο διάλογο, αν και έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον, είναι η διείσδυση της Τουρκίας στην Υποσαχάρια Αφρική.

Toυ Γιώργου Μενεσιάν*

Η σημασία της Αφρικής
Θα σκεφτεί κανείς: γιατί να μας ενδιαφέρει η Αφρική από την στιγμή που υπάρχουν σημαντικότερα προβλήματα στην γειτονιά μας; Θα απαντήσω στο ερώτημα αυτό παραθέτοντας ορισμένα στοιχεία: η Αφρική έχει πληθυσμό 1,2 δισεκατομμυρίων ανθρώπων, αριθμός ο οποίος θα έχει σχεδόν διπλασιαστεί το 2050. Ο δείκτης γεννητικότητας στην Αφρική είναι 4,1 (ο μεγαλύτερος παγκοσμίως), την ώρα που στην Ευρώπη είναι 1,6. Ακόμη, η Αφρική έχει τον νεότερο πληθυσμό. Στην Νιγηρία των 200 εκατομμυρίων, για παράδειγμα, το 42,5% του πληθυσμού ανήκει στην ηλικιακή ομάδα 0-14 ετών.

Επιπλέον η Αφρική, όπως έχουμε πολλές φορές ακούσει, είναι «η πλουσιότερη ήπειρος στον κόσμο» εξαιτίας των αποθεμάτων της σε ορυκτό πλούτο, πολύτιμους λίθους και μέταλλα. Οι αφρικανικές οικονομίες δεν μπορούν προς το παρόν να συναγωνιστούν τις ασιατικές, πόσο μάλλον τις δυτικές. Είναι ωστόσο αναπτυσσόμενες. Η υπό εξέλιξη κατασκευή υποδομών, η καινοτομία, καθώς και η καθυστερημένη είσοδος των αφρικανικών χωρών στην ψηφιακή εποχή, θα καταστήσουν, κάποια στιγμή, την Αφρική μια πιο υπολογίσιμη, οικονομικά, δύναμη.

Τέλος, δεν πρέπει να λησμονούμε ότι από την ήπειρο αυτή προέρχεται μια πλειάδα προβλημάτων ασφαλείας για την Ευρώπη και άρα για την Ελλάδα. Η ισλαμική τρομοκρατία και η θρησκευτική βία γενικότερα, η κατάρρευση κρατικών δομών, οι εμφύλιοι πόλεμοι, οι διακοινοτικές και φυλετικές συγκρούσεις, το έλλειμμα δημοκρατίας και διαφάνειας, η ακραία φτώχεια και οι επιδημίες, η κλιματική αλλαγή και οι επιπτώσεις της, καθώς και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας από κρατικούς ή μη κρατικούς δρώντες, είναι ορισμένα από τα προβλήματα που μπορεί κανείς να συναντήσει στην Αφρική. Τα προβλήματα αυτά συμβάλουν καθοριστικά και στην μαζική μετανάστευση Αφρικανών προς την Ευρώπη.

Η δυτική κυριαρχία στην Αφρική
Η Υποσαχάρια Αφρική υπήρξε για σχεδόν δύο αιώνες υπό τον απόλυτο έλεγχο των δυτικών αποικιοκρατικών δυνάμεων. Παραδοσιακά, το δυτικό κομμάτι της ηπείρου βρισκόταν υπό την επιρροή της Γαλλίας, ενώ το ανατολικό και νότιο κομμάτι υπό την επιρροή των Βρετανών. Σημαντική ήταν η παρουσία και άλλων χωρών όπως της Πορτογαλίας, της Ισπανίας, του Βελγίου και της Ιταλίας. Μετά την αποαποικιοποίηση και το πέρας του Ψυχρού Πολέμου, οι Αγγλογάλλοι συνέχισαν να ασκούν επιρροή ενώ στο παιχνίδι εισήλθαν και οι ΗΠΑ. Όσον αφορά στην Τουρκία, οι Οθωμανοί είχαν παραδοσιακά έντονη παρουσία στην Βόρεια Αφρική (Μαγκρέμπ) και το Κέρας της Αφρικής. Μετά την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την εγκαθίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας, η παρουσία της Τουρκίας στην Αφρική μειώθηκε σημαντικά.

Η Δύση καταβάλει προσπάθειες για να μην μειωθεί περαιτέρω η παρουσία της στην Αφρική. Εκείνοι οι οποίοι το κάνουν αυτό με πραγματικό ζήλο είναι οι Γάλλοι. Η Γαλλία σήμερα διατηρεί στρατιωτικές βάσεις στο Τζιμπουτί, την Ακτή Ελεφαντοστού, την Γκαμπόν, την Σενεγάλη, το Μάλι, το Τσαντ και τον Νίγηρα. Ταυτόχρονα, προσπαθεί να αποκτήσει τον ρόλο του διαμεσολαβητή στις αφρικανικές συρράξεις και χρησιμοποιεί τον Διεθνή Οργανισμό Γαλλοφωνίας για την συνέχιση της πολιτιστικής επιρροής στους Αφρικανούς. Η πολιτική αυτή, βεβαίως, δεν ακολουθείται μόνο στην Αφρική. Η Γαλλία προσπαθεί να κάνει το ίδιο στην Ανατολική Μεσόγειο και την Μέση Ανατολή.

Σε κάθε περίπτωση, η άνοδος των ανατολικών δυνάμεων, όπως η Κίνα και η Ρωσία έρχεται να αμφισβητήσει την παρουσία των Ευρωπαίων και των Αμερικανών στην Αφρική. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η διείσδυση της Τουρκίας στην ήπειρο.

Η αφρικανική πολιτική της Τουρκίας
Η Τουρκία είναι πολύ μικρότερη σε όρους ισχύος από την Κίνα και την Ρωσία. Είναι ωστόσο γεγονός ότι ακολουθεί μια φιλόδοξη στρατηγική αναφορικά με την παρουσία της στην Αφρική. Το 2003, η Τουρκία διατηρούσε πρεσβείες σε 12 αφρικανικά κράτη. Σήμερα οι τουρκικές πρεσβείες στην Αφρική έχουν αυξηθεί σε 43. Επίσης, μετά την άνοδο του ΑΚΡ στην εξουσία, η Τουρκία πενταπλασίασε την εμπορική της δραστηριότητα στην Αφρική. Σήμερα, υπάρχουν 52 πτήσεις από την Κωνσταντινούπολη προς 33 αφρικανικές χώρες. Προ δεκαπενταετίας, οι χώρες στις οποίες μπορούσε κανείς να πετάξει από την Τουρκία ήταν 14. Παρατηρείται με δυο λόγια η σύσφιγξη των σχέσεων και η αναβάθμιση των επαφών της Τουρκίας με τα αφρικανικά κράτη.

Αυτό γίνεται για τέσσερις βασικούς λόγους: πρώτον, η Τουρκία προσπαθεί να αποκομίσει οικονομικά οφέλη από την συνεργασία της με τις αφρικανικές χώρες. Δεύτερον, η επέκταση της Τουρκίας στην Αφρική βοηθά την στρατηγική της για την ανάδειξη της χώρας σε δύναμη παγκόσμιου βεληνεκούς. Τρίτον, η συνεργασία με τις μουσουλμανικές αφρικανικές χώρες συμβάλλει στην προσπάθεια του Ερντογάν να δημιουργήσει στενές σχέσεις με τα ισλαμικά κράτη απομακρύνοντας τους Ευρωπαίους ή τους Άραβες από την περιοχή. Τέλος, η συνεργασία με τις αφρικανικές χώρες βοηθά τον Ερντογάν να αντιμετωπίσει τον κύριο αντίπαλό του, τον Φετουλάχ Γκιουλέν (μετά το αποτυχημένο πραξικόπημα του 2016, 29 αφρικανικά κράτη έκλεισαν τα σχολεία του Γκιουλέν μετά από παρέμβαση του Τούρκου προέδρου), αλλά και να υποστηρίξει τους συμμάχους του, δηλαδή τους εκπροσώπους του πολιτικού Ισλάμ.

Όλοι γνωρίζουν λίγο-πολύ τον ρόλο της Τουρκίας στα τεκταινόμενα στην Βόρεια Αφρική: η Τουρκία διατηρεί φιλικές σχέσεις με την Αλγερία, την Τυνησία και συνέβαλε στην επιβίωση της Κυβέρνησης Εθνικής Συμφωνίας στην Λιβύη. Διατηρεί στρατιωτικές βάσεις στην Λιβύη και προσπάθησε να επεκτείνει την στρατιωτική της παρουσία και στο Σουδάν όμως δεν τα κατάφερε εξαιτίας της πτώσης του Omar al-Bashir, το 2019. Η Τουρκία, ωστόσο, έχει καταφέρει πολλά και στην Υποσαχάρια Αφρική:
Το 2011, ο Ερντογάν επισκέφθηκε την ξεχασμένη από τον υπόλοιπο κόσμο Σομαλία και κατάφερε να δημιουργήσει ισχυρούς δεσμούς με το Μογκαντίσου. Αυτό φάνηκε το 2017, όταν η Τουρκία άνοιξε την πρώτη της στρατιωτική βάση στην Αφρική, στην Σομαλία. Επιπλέον, η Τουρκία προσφέρει οικονομική και ανθρωπιστική βοήθεια στην Σομαλία.

Γενικότερα η Τουρκία έχει επενδύσει στο Κέρας της Αφρικής: Οι σχέσεις της με το Τζιμπουτί, για παράδειγμα, έχουν βελτιωθεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια. Η Τουρκία ξέρει να ασκεί καλά την λεγόμενη ήπια ισχύ. Αυτό το γνωρίζουμε καλά παρατηρώντας τις δραστηριότητές της στα Βαλκάνια. Το 2015 λοιπόν, ο Ερντογάν επισκέφθηκε το Τζιμπουτί και, σε συνεννόηση με τον πρόεδρο Ismail Omar Gulleh, αποφασίστηκε η οικοδόμηση του μεγαλύτερου τεμένους στο Τζιμπουτί, το οποίο πήρε το όνομα του τελευταίου Οθωμανού Σουλτάνου – και εμπνευστή του Πανισλαμισμού – Αμπντούλ Χαμίντ Β’. Οι σχέσεις των δύο χωρών έκτοτε έχουν βελτιωθεί και η Τουρκία έχει χρηματοδοτήσει σημαντικά έργα όπως το Φράγμα Φιλίας στο Ambouli.

Αντιστοίχως, η Τουρκία εμβαθύνει τις σχέσεις της με την Αιθιοπία. Η χώρα αυτή είναι σημαντική για την Τουρκία για τρεις λόγους: πρώτον, πρόκειται για μια μεγάλη αγορά (115 εκατομμυρίων ανθρώπων). Δεύτερον, η Τουρκία μπορεί να χρησιμοποιήσει το ζήτημα του φράγματος του Νείλου για να πιέσει την Αίγυπτο και, τρίτον, οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις και μυστικές υπηρεσίες συνεργάζονται με τις αιθιοπικές εξαιτίας της παρουσίας Αιθίοπων στρατιωτών στην Σομαλία. Η Τουρκία υποστήριξε την Αιθιοπία στον πρόσφατο πόλεμο στο Τιγκράι. Επίσης, αποτελεί τον δεύτερο μεγαλύτερο επενδυτή μετά την Κίνα: περίπου 200 τουρκικές επιχειρήσεις δραστηριοποιούνται σήμερα στην Αιθιοπία. Τέλος, η Τουρκία έχει προσφερθεί να αναλάβει τον ρόλο του διαμεσολαβητή στο διασυνοριακό ζήτημα μεταξύ Αιθιοπίας και Σουδάν, καθώς και στο ζήτημα του Νείλου μεταξύ Αιθιοπίας και Αιγύπτου.
Φιλικές είναι και οι σχέσεις και με την Κένυα η οποία επίσης συμμετέχει στην ειρηνευτική αποστολή στην Σομαλία εναντίον της τζιχαντιστικής Αλ-Σεμπάμπ. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της συνεργασίας αυτής είναι και η πρόσφατη αγορά 118 τουρκικών στρατιωτικών οχημάτων τύπου Hizir από τον στρατό της Κένυας.

Εξαιρετικά σημαντική είναι και η τουρκική παρουσία στην Δυτική Αφρική. Στην Ελλάδα βλέπουμε την τουρκική παρουσία στην Λιβύη ως μιας προσπάθειας ελέγχου της Ανατολικής Μεσογείου. Αυτή είναι η μισή αλήθεια. Η Λιβύη αποτελεί, ταυτόχρονα, την πύλη εισόδου στην Σαχάρα, την περιοχή του Σαχέλ και την Δυτική Αφρική.
Η Τουρκία έχει αναβαθμίσει τις σχέσεις της με την πλειοψηφία των χωρών της περιοχής. Εντύπωση προκαλεί η οικονομική διείσδυση της γείτονος στην εν λόγω περιοχή όπου τουρκικές εταιρίες έχουν αναλάβει την κατασκευή σημαντικών υποδομών. Η Τουρκία έχει αναλάβει τον έλεγχο του Διεθνούς Αερολιμένα Blaise Diagne στην Σενεγάλη για 25 χρόνια και, το 2018, είχε αναλάβει περίπου 29 επενδύσεις ύψους 700 εκατομμυρίων ευρώ.
Στο Καμερούν, οι Τούρκοι κατασκεύασαν τις αθλητικές εγκαταστάσεις στο Japoma. Το έργο στοίχισε 116 δισεκατομμύρια φράγκα Κεντρικής Αφρικής (CFA). Η Τουρκία επενδύει πολλά στο Καμερούν σε αντίθεση με την Ελλάδα η οποία ανέστειλε την λειτουργία της πρεσβείας της το 2009. Οι Τούρκοι λοιπόν κατασκευάζουν σχολεία και συνεργάζονται με την κυβέρνηση στους τομείς της άμυνας, της τεχνολογίας και του πολιτισμού .

Στον Νίγηρα, τουρκικές εταιρίες πραγματοποιούν επενδύσεις αξίας 400 εκατομμυρίων ευρώ. Το καλοκαίρι του 2020, οι δύο χώρες υπέγραψαν συμφωνία για την αμυντική συνεργασία μεταξύ των δύο χωρών. Παρόμοιες συμφωνίες έχουν υπογραφεί και με την Μαυριτανία, την Γκάμπια, την Ακτή Ελεφαντοστού, το Τσαντ, το Σουδάν, την Γουινέα, την Νιγηρία, το Μπενίν και φυσικά με την Λιβύη και την Σομαλία. Η Τουρκία προσβλέπει στο άνοιγμα στρατιωτικής βάσης στον Νίγηρα. Αν το καταφέρει αυτό, τότε θα έχει στρατιωτικές εγκαταστάσεις σε τρεις αφρικανικές χώρες.

Ενδιαφέρον έχουν και οι σχέσεις Τουρκίας – Νιγηρίας. Η Τουρκία προσβλέπει σε μια στενότερη συνεργασία στον τομέα της ενέργειας με την πλούσια σε πετρέλαιο Νιγηρία. Οι δύο χώρες συνεργάζονται στενά στους τομείς του εμπορίου και της άμυνας και είναι ιδρυτικά μέλη του D-8 (του – αρχικά ανταγωνιστικού στο G7 – οργανισμού των οκτώ μεγαλύτερων μουσουλμανικών χωρών που ίδρυσε ο Ερμπακάν το 1996).

Η δράση ωστόσο της Τουρκίας στην Δυτική Αφρική είναι, για ορισμένους, προβληματική. Η Τουρκία φαίνεται να έχει εξοπλίσει στο παρελθόν το παρακλάδι του ISIS στην Νιγηρία, την Μπόκο Χαράμ, η οποία δραστηριοποιείται επίσης στο Καμερούν, τον Νίγηρα και το Τσαντ. Επιπλέον, υπάρχουν στοιχεία για την τουρκική υποστήριξη και άλλων ακραίων ισλαμιστικών οργανώσεων στην περιοχή και κυρίως στο Μάλι. Δεν είναι τυχαίο ότι νέος Τούρκος πρέσβης στην Σενεγάλη έχει υποστηρίξει ότι η Αλ-Κάιντα δεν είναι τρομοκρατική οργάνωση άλλα κίνημα αντίστασης. Ακόμη, ο Adnan Tanrıverdi, πρώην σύμβουλος του Ερντογάν και επικεφαλής της τουρκικής «ιδιωτικής» εταιρίας παροχής στρατιωτικής εκπαίδευσης και μεταφοράς μισθοφόρων SADAT, έχει δηλώσει πως η Τουρκία οφείλει να υποστηρίξει τρομοκρατικές οργανώσεις εναντίον της «κρατικής τρομοκρατίας» – όπως αναφέρει – στην κεντρική Αφρική ή σε χώρες όπως το Μάλι και η Νιγηρία. Τέλος, σύμφωνα με το Nordic Monitor, η Τουρκία προσπαθεί να εκπαιδεύσει φυλές Τουαρέγκ με σκοπό να αποκτήσει ένα ντόπιο παραστρατιωτικό σώμα στην Σαχάρα. Την θεωρία αυτή ενισχύει η επίσκεψη δέκα φυλάρχων Τουαρέγκ, τον Απρίλιο του 2020, στην Τουρκία.

Η Τουρκία έχει καταφέρει να αυξήσει σημαντικά την παρουσία της στην Αφρική. Αυτό δεν το έχει κάνει μόνο με την αύξηση των διπλωματικών της αποστολών. Καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισαν ο Τουρκικός Οργανισμός Συνεργασίας και Συντονισμού (TİKA), η SADAT, το εκπαιδευτικό Τουρκικό Ίδρυμα Maarif, η τουρκική Ερυθρά Ημισέληνος, το Ίδρυμα υποτροφιών Turkiye Diyanet και η Τουρκική Ομοσπονδία Ανθρωπιστικών Οργανώσεων (İDDEF). Σημαντική ήταν και η φιλοτουρκική προπαγάνδα τόσο δια στόματος Τούρκων αξιωματούχων όσο και από αγγλόφωνα τουρκικά μέσα όπως η Yeni Safak, το Anadolu και η Hürriyet.

Κλείνοντας, είναι σαφές πως η ευρωπαϊκή, βρετανική και αμερικανική επιρροή στην Αφρική υποχωρεί και, σήμερα, τρίτες δυνάμεις έχουν αυξήσει σημαντικά την επιρροή τους στην αφρικανική ήπειρο. Μια από αυτές είναι και η Τουρκία η οποία ασκεί μια ενεργητική και εν πολλοίς άγνωστη στην Ελλάδα εξωτερική πολιτική στην Αφρική. Η αφρικανική πολιτική της Τουρκίας φαίνεται να έχει στρατηγικό βάθος και επικεντρώνεται στο Μαγκρέμπ (Βόρεια Αφρική), το Κέρας της Αφρικής (Ανατολική Αφρική) και στο Σαχέλ (Δυτική και Κεντρική Αφρική), αλλά όχι μόνο: η Τουρκία αναβαθμίζει, για παράδειγμα, τις σχέσεις της και με την Νότια Αφρική. Η συνεργασία της Τουρκίας με τα αφρικανικά κράτη αφορά τόσο ζητήματα οικονομίας όσο και άμυνας. Ορισμένες χώρες μάλιστα φιλοξενούν και τουρκικές στρατιωτικές βάσεις. Η Αφρική είναι σημαντική για το μέλλον της Ευρώπης εξαιτίας, τόσο των πλουτοπαραγωγικών της πόρων όσο και των δημογραφικών εξελίξεων. Είναι επίσης εξαιρετικά σημαντική για λόγους ασφαλείας. Σε αντίθεση με την Τουρκία, η Ελλάδα είναι μια χώρα η οποία συνορεύει έστω και δια θαλάσσης με την Αφρική. Έχει ωστόσο απομακρυνθεί από την ήπειρο αυτή. Η Ελλάδα οφείλει να διατηρήσει την παρουσία της στην Αφρική και να εντείνει τις επαφές με τα αφρικανικά κράτη, όχι μόνο επειδή το κάνει η Τουρκία, αλλά γιατί αυτό θα ωφελήσει και την ίδια.

*Διεθνολόγος, Ερευνητής στο Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων (ΙΔΙΣ) για θέματα Μ. Ανατολής, Ευρασίας