New Yorker: Ο Πάπας, οι Πατριάρχες και η μάχη για τη διάσωση της Ουκρανίας

Τον Φεβρουάριο του 2016, ο Πάπας Φραγκίσκος, καθοδόν για το Μεξικό, έκανε μια διπλωματική στάση στην Αβάνα. Η στάση κράτησε λίγες μόνο ώρες χωρίς να βγει από το αεροδρόμιο. Σε ένα V.I.P. δωμάτιο , συναντήθηκε με τον Κύριλλο, τον Πατριάρχη της Ρωσικής Ορθόδοξης εκλησίας. Η πολυπόθητη συνάντηση ήταν η πρώτη μεταξύ των ηγετών των δύο Εκκλησιών μετά το Μεγάλο Σχίσμα του 1054.

Ο Κύριλλος είχε αρνηθεί να συναντηθεί στην Ευρώπη, επικαλούμενος «ανοιχτές πληγές» στις σχέσεις της Ορθοδοξίας εκεί. Ο Πάπας Φραγκίσκος είχε πει, «Θα πάω όπου θέλεις», και έτσι κατέληξαν στην Αβάνα. Εκεί υπέγραψαν κοινή δήλωση που επιβεβαιώνει τους κοινούς στόχους, όπως η υπεράσπιση του παραδοσιακού γάμου, και αποδοκιμάζει την «εχθρότητα» και τις εξελίξεις, όπως η «αντιπαράθεση» στην Ουκρανία με αναφορά στις μάχες στην Κριμαία και στο Ντονμπάς μετά τη μετακίνηση του ρωσικού στρατού σε αυτές τις περιοχές. Η τότε συνάντηση άφησε την προοπτική επανάληψης με μια παπική επίσκεψη στη Μόσχα.

Στον κόσμο της θρησκευτικής διπλωματίας, η συνάντηση θεωρήθηκε σημαντική εξέλιξη. Έδειχνε τον Πάπα Φραγκίσκο να προσεγγίζει τον Ρώσο Ορθόδοξο ηγέτη, όπως είχε ήδη προσεγγίσει τον Ορθόδοξο ηγέτη της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο Α‘, προς τον οποίο πρότεινε μια αδελφική ειλικρίνεια στις σχέσεις τους.

Η συνάντηση της Κούβας έφερε στη μνήμη την επίσκεψη του Πάπα Ιωάννη Παύλου Β’ στην Κούβα το 1998, η συνάντηση του οποίου εκεί με τον Φιντέλ Κάστρο θεωρήθηκε ως η στιγμή που αυτό το έθνος και ο ελεύθερος κόσμος δεσμεύτηκαν απευθείας μεταξύ τους για πρώτη φορά μετά την Επανάσταση.

Εφερε ακόμη στο νου την κουβανική πυραυλική κρίση του 1962, όταν ο Τζόν Κένεντι και Νικίτα Χρουστσώφ έφθασαν στα πρόθυρα του πυρηνικού πολέμου για να υποχωρήσουν μετά από παρέμβαση του Πάπα Ιωάννη XXIII, ο οποίος έδρασε ως ειρηνοποιός, στέλνοντας στους δύο ηγέτες ένα μήνυμα που τους προέτρεπε να είναι προσεκτικοί και στη συνέχεια να το διάβασε στο Ραδιόφωνικο σταθμό του Βατικανού.

Όμως, έξι χρόνια μετά , οι ελπιδοφόρες εκκλήσεις του Πάπα και της κοινής δήλωσης του Πατριάρχη έμεινα κενό γράμμα. Η «αντιπαράθεση» στην Ουκρανία έχει μετατραπεί σε ρωσική εισβολή με εντολή του Βλαντιμίρ Πούτιν, με αεροπορικές επιδρομές, χερσαία στρατεύματα, βομβαρδισμούς νοσοκομείων και στόχευση αμάχων.

Οι «ανοιχτές πληγές» στην Ορθοδοξία—με τη διάσπαση εντός της Εκκλησίας στην Ουκρανία—είναι μεταξύ των προσχημάτων που αναφέρθηκαν για την εισβολή, παρόλο που ο πόλεμος οδήγησε σε άνευ προηγουμένου ενότητα μεταξύ των χριστιανών της Ουκρανίας. Οι τρεις χριστιανοί ηγέτες έχουν λάβει σαφώς διαφορετικές θέσεις σχετικά με την εισβολή: ο Κύριλλος την επαινεί, ο Βαρθολομαίος την καταγγέλλει και ο Φραγκίσκος αποδοκιμάζει τον πόλεμο σε γενικές γραμμές, ενώ αποφεύγει να κατονομάσει τη Ρωσία του Πούτιν ως επιτιθέμενο.

Η υποστήριξη του Κύριλλου για την εισβολή δεν ήταν έκπληξη.

Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία είναι βραχίονας του κράτους και ο Κύριλλος είναι ένας από τους έμπιστους συμβούλους του Πούτιν.

Η έκπληξη ήταν ο τρόπος που την εξέφρασε. Νωρίτερα αυτό το μήνα, σε μια ομιλία στον Καθεδρικό Ναό του Σωτήρος Χριστού, στη Μόσχα, έκανε τον παράξενο και ανησυχητικό ισχυρισμό ότι η εισβολή είχε σκοπό να ανακόψει την εξάπλωση των «παρελάσεων των ομοφυλοφίλων» από τη Δύση, και τη γιόρτασε ως «έναν αγώνα που δεν έχει φυσική αλλά μεταφυσική σημασία», εξηγώντας ότι «μιλάμε για κάτι διαφορετικό και πολύ πιο σημαντικό από την πολιτική. Μιλάμε για την ανθρώπινη σωτηρία». Σύμφωνα με τα λεγόμενά του, η εισβολή δεν αφορά έδαφος, ή εθνική ταυτότητα, ή πληγωμένη μετασοβιετική υπερηφάνεια ή θρησκευτική ταυτότητα με οποιαδήποτε αυστηρή έννοια. Μάλλον, είναι ένας πολιτισμικός πόλεμος – ένας ιερός πόλεμος – μεταξύ θρησκευτικής παραδοσιαρχίας και φιλελευθερισμού.

Ούτε αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Βαρθολομαίος αντιτάχθηκε στην εισβολή. Το σκέλος της Ελληνορθόδοξης Εκκλησίας που διοικείται από την Κωνσταντινούπολη κονταροχτυπιέται με τη Μόσχα για την εκκλησία της Ουκρανίας επί αιώνες. Ο Πούτιν έχει διαπράξει «μεγάλη αδικία» πηγαίνοντας σε πόλεμο εναντίον των ομοθρήσκων του και «έχει κερδίσει το μίσος όλου του κόσμου», δήλωσε ο Βαρθολομαίος στην τουρκική τηλεόραση. «Ελπίζω να μην ξεσπάσει ο Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος».

Ο Φραγκίσκος, από την πλευρά του, Την επομένη της εισβολής από τον Πούτιν,  πραγματοποίησε προσωπική επίσκεψη στη ρωσική πρεσβεία στην Αγία Έδρα. Ανακήρυξε την Τετάρτη της Τέφρας «ημέρα προσευχής και νηστείας για τον λαό της Ουκρανίας» και μίλησε τηλεφωνικά με τον Πρόεδρο Ζελένσκι ο οποίος έκλεισε λέγοντας ότι «ο λαός της Ουκρανίας αισθάνεται την πνευματική υποστήριξη της Αγιότητάς Του». Ο Πάπας έστειλε επίσης δύο καρδινάλιους στην Ουκρανία για να επιβεβαιώσει την «εγγύτητά» του με τα δύο εκατομμύρια πρόσφυγες που φεύγουν από τη χώρα. Την περασμένη Κυριακή, στην πλατεία του Αγίου Πέτρου, είπε ότι το Βατικανό είναι «έτοιμο να κάνει τα πάντα, για να τεθεί στην υπηρεσία» της ειρήνης, προσθέτοντας ότι «τρέχουν ποτάμια αίματος και δακρύων στην Ουκρανία. Δεν πρόκειται απλώς για μια στρατιωτική επιχείρηση, αλλά για έναν πόλεμο που σπέρνει θάνατο, καταστροφή και δυστυχία». Και όμως, σε όλα αυτά, δεν έχει κάνει καμία αναφορά στον Πούτιν, ούτε στη Ρωσία, ούτε σε εισβολή. Είναι μια περίεργη οπτική για έναν διάδοχο του Ιωάννη Παύλου Β‘, νυν αγίου, του οποίου η υποστήριξη στο συνδικάτο “Αλληλεγγύη ενάντια στο Πολωνικό Κομμουνιστικό Κόμμα, στη δεκαετία του 1980, τον κατοχύρωσε ως ηθική εξουσία και ως ηγέτη που χρησιμοποίησε θαρραλέα τον παπισμό για να αντιταχθεί στον απολυταρχισμό.

Τώρα, όπως και τότε, ο ρόλος της θρησκείας στην περιοχή είναι εξαιρετικά περίπλοκος. Στη σημερινή Ουκρανία το δέκατο αιώνα, ο πρίγκιπας Βολοντίμιρ (γνωστός στη Ρωσία ως Άγιος Βλαδίμηρος ο Μέγας) ασπάστηκε τον Χριστιανισμό και η Ορθοδοξία εντοπίζει τις ρίζες της εκεί. Η Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης διασπάστηκε από τη Ρώμη, το 1054 στο Μεγάλο Σχίσμα – για να δημιουργηθεί η Ορθοδοξία, με επικεφαλής έναν Οικουμενικό Πατριάρχη στην Κωνσταντινούπολη, και τοπικούς πατριάρχες υπό αυτόν. Το 1686, ο Πατριάρχης της Κωνσταντινούπολης παραχώρησε στον Πατριάρχη της Μόσχας εξουσία επί των εκκλησιών στο Κίεβο. Σε διαφορετικά σημεία στους αιώνες που ακολούθησαν, τόσο οι Ρώσοι όσο και οι Οικουμενικοί Πατριάρχες προσπάθησαν να διεκδικήσουν την εξουσία στις Ορθόδοξες εκκλησίες της Ουκρανίας, η οποία ήταν επίσης πατρίδα Ελλήνων και Ρωμαιοκαθολικών και μιας ζωντανής εβραϊκής κοινότητας, ιδίως στο λιμάνι της Οδησσού. Κάτω από τη σοβιετική κυριαρχία, με τη θρησκεία καταπιεσμένη, οι αντιφρονούντες από όλες αυτές τις παραδόσεις συναντήθηκαν ενώ ήταν φυλακισμένοι στα Γκουλάγκ(στρατόπεδα εργασίας) και έκαναν κοινό αγώνα εκεί. Μετά τη “Γκλάσνοστ” ελευθερώθηκαν και οι διάφορες κοινότητές τους ευδοκίμησαν.

Σε αυτόν τον αιώνα, καθώς ο Κύριλλος και η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία έγιναν μια δύναμη στο σχέδιο της εθνικής ταυτότητας του Πούτιν, μερικές από τις ουκρανικές εκκλησίες που συνδέονται με τη ρωσική ορθοδοξία προσπάθησαν να «φύγουν από τη Μόσχα», κερδίζοντας την αναγνώριση από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, ως «Αυτοκέφαλη» Εκκλησία. Αυτές ήταν οι «ανοιχτές πληγές» που ανησύχησαν τον Κύριλλο το 2016 ο οποίος θεώρησε την κίνηση ως καταπάτηση σε ιστορικά ρωσικά ορθόδοξα εδάφη και η κοινή δήλωση στην Αβάνα υποδηλώνει ότι ο Φραγκίσκος συμφώνησε. Ο Βαρθολομαίος τους παραχώρησε αυτό το νέο καθεστώς το 2019 , εξοργίζοντας τον Κύριλλο. Ο Πούτιν, ο οποίος είναι ο ίδιος Ρώσος Ορθόδοξος, τα έχει παρακολουθήσει όλα αυτά.

Η Ουκρανία σήμερα είναι μια χώρα της οποίας ηγείται ένας Εβραίος Πρόεδρος, και στην οποία διάφορες Ορθόδοξες εκκλησίες, καμία εξ ολοκλήρου ριζωμένη στην εθνική ταυτότητα, υπάρχουν δίπλα- δίπλα, μαζί με Καθολικούς, Ευαγγελικούς Προτεστάντες, Εβραίους και Μουσουλμάνους. Η Ουκρανία, με την ποικιλομορφία της, αψηφά τη θρησκευτική ιστορία της περιοχής. Και αψηφά το όραμα του Πούτιν για έναν Russky Mir (Ρωσικό κόσμο) που γνέφει ως μια θρησκευτική-εθνικιστική γη της επαγγελίας. Ορισμένοι παρατηρητές βλέπουν τον Κύριλλο ως την μαριονέτα του Πούτιν και τη Ρωσική Ορθοδοξία ως τίποτε άλλο παρά ένα βραχίονα της απολυταρχίας του. Αυτό είναι πολύ απλοϊκή προσέγγιση. Είναι αλήθεια ότι η Εκκλησία δεν είναι ανεξάρτητη από την κυβέρνηση, αλλά η προσδοκία ότι η θρησκεία μπορεί να διαχωριστεί από το κράτος έρχεται σε αντίθεση με την ιστορία της Ορθοδοξίας. Και παρόλο που ο Κύριλλος είναι αφοσιωμένος στον Πούτιν, έχει τον ρόλο ενός Ορθόδοξου «μάγου», ο οποίος εμπνέει τον Ρώσο πρόεδρο, πλαισιώνοντας το έργο του της εθνικής αποκατάστασης με τη θρησκεία ως ιερό κάλεσμα.

Το όραμα του Russky Mir δεν είναι, στην πραγματικότητα, τόσο διαφορετικό από το όραμα της Ευρώπης που προωθείται από Καθολικούς παραδοσιακούς που βλέπουν την ήπειρο να ενώνεται ιστορικά με θρησκευτικές αξίες που τώρα απειλούνται . Ο προστάτης άγιος τους είναι ο Κάρολ Βοϊτίλα, ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β’.

Ως ιερέας, επίσκοπος, καρδινάλιος και Πάπας, ο Βοϊτίλα ήταν εχθρός του κομμουνισμού. Οι τρεις παπικές επισκέψεις του στην πατρίδα του Πολωνία υπό την σοβιετική κομμουνιστική κυριαρχία ήταν μεταμορφωτικές, καθώς ενθάρρυνε τους πιστούς Πολωνούς να σταθούν στο κράτος και να επιδιώξουν την εθνική αυτοδιάθεση μέσω της δημοκρατίας. Αλλά συχνά λησμονείται ότι ο Πάπας Ιωάννης Παύλος δεν αντιτάχθηκε στον σοβιετικό κομμουνισμό για λογαριασμό της φιλελεύθερης δημοκρατικής κοινωνικής τάξης. Τον απεχθάνθηκε ως παραβίαση της χριστιανικής κληρονομιάς που μοιράζονταν η Ευρώπη και η Ρωσία. Του άρεσε να λέει ότι ήταν απαραίτητο να «αναπνέει και με τους δύο πνεύμονες». Για την Ευρώπη, κατά την άποψή του, αυτό σήμαινε τη συμμετοχή τόσο της Δυτικής όσο και της Ανατολικής Ευρώπης. Για το Χριστιανισμό, σήμαινε ότι εμπλέκεται τόσο η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία όσο και η Ορθόδοξη. Αναζήτησε την αποκατάσταση του Καθολικισμού σε μια «μεγαλύτερη» Ευρώπη ως προϋπόθεση για τη διάδοση του Χριστιανισμού παγκοσμίως. Έτσι, ο άνθρωπος που έμεινε γνωστός στη Δύση ως ο Πάπας που κατέρριψε τον κομμουνισμό είναι παράδειγμα για τον Κύριλλο και το σχέδιό του.

Ο Πάπας Φραγκίσκος βλέπει τον Χριστιανισμό διαφορετικά. Κατά την άποψή του, η Εκκλησία, αντί να προσπαθεί να αποκαταστήσει το παλιό της γεωγραφικό κέντρο, θα πρέπει να πάει στις «περιφέρειες» και να επιδιώξει αδελφικές συναντήσεις με τους κάθε είδους “άλλους”. Τα πάρε-δώσε του με τον Κύριλλο είναι μια προσπάθεια, σε προσωπικό επίπεδο περισσότερο παρά γεωπολιτικό, να αρχίσει να επιδιορθώνει το ρήγμα που άνοιξε το 1054. Αλλά το ερώτημα το 2022 είναι εάν η δέσμευσή του για το μέλλον της διαθρησκευτικής συνάντησης θα σταθεί εμπόδιο στην δέσμευση για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια στην Ουκρανία .

Από την καθολική σκοπιά, γνωστή ως «θεωρία του δίκαιου πολέμου», η εισβολή της Ρωσίας είναι ξεκάθαρα άδικη και η ένοπλη απάντηση της Ουκρανίας είναι ξεκάθαρα δίκαιη. Έχει εκληφθεί ως έσχατη λύση ενάντια σε έναν πιο ισχυρό επιτιθέμενο που δεν κάνει καμία διάκριση μεταξύ μαχητών και αμάχων. Ο Φραγκίσκος έχει μιλήσει για τους περιθωριακούς εναντίον των ισχυρών από τότε που εξελέγη το 2013 καταγγέλλοντας τα ανεπτυγμένα έθνη του κόσμου για τη λεηλασία της γης και την σκληρή απομάκρυνση των μεταναστών. Γιατί, λοιπόν, δεν κατήγγειλε τη Ρωσία ως τον άδικο επιτιθέμενο στην Ουκρανία; Αυτή η επιφυλακτικότητα φαίνεται να έρχεται σε αντίθεση με την προσωπική του πεποίθηση ότι «οι πραγματικότητες είναι μεγαλύτερες από τις ιδέες». Και μπερδεύει την προσδοκία ότι ένας Πάπας που μιλά με μεγαλοπρέπεια για το κοινωνικό κακό θα πρέπει να είναι σε θέση να προκαλέσει έναν αυταρχικό δολοφόνο για αυτό που είναι.

Η πιο προφανής εξήγηση είναι ότι ο Φραγκίσκος τηρεί την πολιτική του Βατικανού περί «μόνιμης ουδετερότητας». Σε αντίθεση με άλλους χριστιανούς ηγέτες, ο Πάπας είναι αρχηγός κράτους. Σε αντίθεση με άλλες Εκκλησίες, ο Καθολικισμός είναι παρών σε όλο τον κόσμο.

Κάτω από αυτήν την πολιτική, οι Πάπες αποφεύγουν σθεναρά να πάρουν θέση – όπως λέγεται ότι έκανε ο Πάπας Πίος XII κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν δεν είπε τίποτα επικριτικό για τον Άξονα που διέπραξε το Ολοκαύτωμα.

Ισως πάλι ο Φραγκίσκος οραματίζεται ένα σχετικά γρήγορο τέλος του πολέμου. Πριν από την εισβολή, ο Ζελένσκι είπε ότι σκέφτηκε να τον ορίσει μεσολαβητή σε μια ενδεχόμενη ειρηνευτική διαδικασία. Μπορεί λοιπόν να κρατά τη γλώσσα του σε μια προσπάθεια να κρατήσει ανοιχτή τη διπλωματική οδό στον Πούτιν, τον οποίο έχει συναντήσει τρεις φορές στη Ρώμη. (Την πρώτη φορά, ο Πούτιν καθυστέρησε μια ώρα.) Ωστόσο, ο υπουργός Εξωτερικών του Βατικανού, ο καρδινάλιος Πιέτρο Παρολίν, έχει μιλήσει ειλικρινά κάνοντας λόγο για μια σύγκρουση που «εξαπολύθηκε από τη Ρωσία», ακόμη και όταν βρίσκεται σε επαφή με τον υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας, Σεργκέι Λαβρόφ.

Τριακόσιοι Ρώσοι ορθόδοξοι ιερείς στη Μόσχα εξέδωσαν κοινή δήλωση κατά του πολέμου, με μεγάλο προσωπικό κίνδυνο, και οι Καθολικοί επίσκοποι της Ευρώπης ικέτευσαν τον Κύριλλο να «απευθυνθεί επειγόντως στις ρωσικές αρχές» για να τον σταματήσει, όπως έκανε ο γενικός γραμματέας του Παγκοσμίου Συμβουλίου των Εκκλησιών, Ανατολικός Ορθόδοξος ιερέας. Σε μια απάντηση, ο Κύριλλος κατηγόρησε τη Δύση για την έναρξη της σύγκρουσης με την επέκταση του ΝΑΤΟ στην Ανατολική Ευρώπη. Εδώ που έχουν φθάσει τα πράγματα, είναι μάλλον πολύ αργά για οτιδήποτε μπορεί να πει οποιοσδήποτε παγκόσμιος ηγέτης στον Πούτιν ώστε να ανακόψει την εισβολή. Ωστόσο, παραμένει η απειλή ότι ο Ρώσος ηγέτης θα χρησιμοποιήσει χημικά όπλα ή ακόμα και πυρηνικά. (Η Ουκρανία δεν έχει χημικά ή πυρηνικά όπλα, αφού τα ειχε αποσύρει το 1994, με αντάλλαγμα μια υπόσχεση ότι ούτε οι ΗΠΑ ούτε η Ρωσία θα εισέβαλαν ποτέ σε αυτήν.)

Μια έντονη προειδοποίηση από τον Πάπα προς τον Πούτιν—μια προληπτική καταγγελία πυρηνικής ή χημικής επίθεσης—θα μπορούσε να κινητοποιήσει έναν μεγάλο συνασπισμό ενάντια σε μια τέτοια απειλή παρόμοια με αυτή που εμφανίστηκε, μετά την εισβολή, για να τιμωρήσει τη Ρωσία μέσω οικονομικών κυρώσεων, και έτσι θα μπορούσε να αποτρέψει τον Πούτιν από το να διατάξει μια τέτοια επίθεση, ακριβώς όπως την απέτρεψε το μήνυμα του Πάπα Ιωάννη XXIII το 1962.

Ο Πάπας Φραγκίσκος έχει δημιουργήσει σχέσεις με τον Κύριλλο και τον Πούτιν και έχει ηθική εξουσία παρόμοια με αυτή του προκατόχου του Ιωάννη Παύλου. Τι ωφελεί μια τέτοια εξουσία, αν δεν χρησιμοποιείται σε μια κρίση;

Μετάφραση: Γρηγόρης Τάτσης

Πηγή: New Yorker