Η ψυχική απεικόνιση του Covid-19

Ζητήσαμε από τον ψυχίατρο-ψυχαναλυτή Σάββα Σαββόπουλο να μας εξηγήσει τον μηχανισμό της σκέψης του ανθρώπου που αντιμετωπίζει μια απειλή, όπως αυτή της πανδημίας του κορονοϊού που ζούμε σήμερα.

-Είναι σαν να έχουμε μολυνθεί από φόβο, κύριε Σαββόπουλε;

Όταν εμφανιστεί μία επιδημία, που απειλεί εμάς και τους αγαπημένους μας, κινητοποιούνται ορισμένες ψυχικές άμυνες για να αντιμετωπίσουν το άγχος που προκαλείται από τον επικείμενο κίνδυνο. Αρχικά διαψεύδουμε το πρόβλημα· αδιαφορούμε ή σκεφτόμαστε ότι το ζήτημα δεν μας αφορά, βρίσκεται μακριά (στην Κίνα για τον κορονοϊό) κι έτσι κωφεύουμε στις προβλέψεις των ειδικών και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας ότι η μόλυνση θα μεταδοθεί παντού.

Έπειτα αρχίζουμε να έχουμε περίεργες σκέψεις· ότι τα πράγματα συμβαίνουν με ένα μαγικό ή και κακόβουλο τρόπο και αυτό οδηγεί σε προλήψεις και προκαταλήψεις. Αρχικά στιγματίσαμε τους Κινέζους για το κακό που «δημιούργησαν» ή τους λάθος χειρισμούς τους. Όταν ο ιός έφτασε στην Ευρώπη αρχίσαμε να στιγματίζουμε τα πρόσωπα που μολύνθηκαν, ακόμα και όποιους φορούσαν μάσκα. Ο ψυχισμός μας «μολύνθηκε» από φόβο, που άρχισε να γίνεται ανεξέλεγκτος. Όταν κάποιος βήχει νιώθουμε σαν να μας πυροβολεί.

-Γιατί οι άνθρωποι είναι πάντα έτοιμοι να πιστέψουν σε μαγικές λύσεις;

Όσο υπάρχει ανεπαρκής πληροφόρηση για τη μολυσματική νόσο και τις ιδιότητές της, ο άνθρωπος επιστρατεύει τεχνάσματα για να προστατεύσει τον εαυτό του. Ορισμένοι θα αναζητήσουν προστατευτικά αντικείμενα που θα μοιάζουν με πανοπλία. Για παράδειγμα, κάποιοι θα βάλουν μια ειδική κρέμα στο δέρμα τους, άλλοι θα αλειφτούν με αγιασμό, ενώ άλλοι θα φορέσουν ειδικές προστατευτικές μάσκες ή θα αποφεύγουν ορισμένες κατηγορίες ανθρώπων. Για τον ιό Zika λεγόταν ότι αν κυκλοφορούσες το βράδυ ή ντυνόσουν στα άσπρα δεν κινδύνευες να σε τσιμπήσουν τα κουνούπια – οι φορείς του ιού, δηλαδή. Τέτοιες αποτροπαϊκές συμπεριφορές προσφέρουν στον άνθρωπο μια φανταστική ψυχική ασφάλεια, η οποία του επιτρέπει να διαχειριστεί την απειλή που προέρχεται από παράγοντες που ούτε να αντιληφθεί μπορεί ούτε να ελέγξει.

-Ποια είναι, λοιπόν, η ψυχική απεικόνιση του Covid-19;

Για να μην ζει ο άνθρωπος μέσα στην αγωνία έχει ανάγκη να δώσει ένα νόημα σε ό,τι συμβαίνει τόσο στον εσωτερικό του κόσμο όσο και στο περιβάλλον του. Όταν προκύψει μια φυσική καταστροφή ή μια επιδημία, ο άνθρωπος συχνά αδυνατεί να εξηγήσει τα ολέθρια αποτελέσματα που εξελίσσονται εν άγνοια του. Στρεφόμαστε προς την επιστήμη αλλά κι αυτή αδυνατεί να προβλέψει και να εξηγήσει όσα συμβαίνουν. Τότε, ανάλογα με το σύστημα πίστης του καθενός, μπορεί να στραφούμε προς τον Θεό και να κατανοήσουμε το καταστροφικό φαινόμενο και τις πληγές που ανοίγει ως τιμωρία για τις αμαρτίες μας ή να καταφύγουμε σε συνωμοτικές θεωρίες που θα γεμίζουν όλα τα κενά στην κατανόηση όσων συμβαίνουν. Ο ψυχισμός του ανθρώπου δεν αντέχει να μην κατανοεί όσα συμβαίνουν γύρω του, δεν ανέχεται το κενό. Είναι προτιμότερο να αντιληφθεί κάτι δύσκολο ή απειλητικό για τον ίδιο, να αναπτύξει μια τρελή ιδέα, παρά να υπάρχει άγνοια και καμία σκέψη.

Ο κορονοϊός δεν είναι μία απλή γρίπη, αλλά μία πνευμονική νόσος, για την οποία δεν γνωρίζουμε πολλά πράγματα. Η άγνοια για το θέμα μάς ωθεί να σχηματίσουμε απόψεις, επιλέγοντας κάποια στοιχεία από αυτό και κάποια από τις δικές μας προκαταλήψεις. Η ψυχική απεικόνιση, λοιπόν, του Covid-19 θα είναι συνυφασμένη με τη  λειτουργία του ψυχισμού μας και με τις ασυνείδητες ιδέες που μας φοβίζουν. Έτσι ίσως παραμορφώσω ή και καταργήσω ορισμένες πληροφορίες, ούτως ώστε αυτό που θα σκεφτώ να ταιριάζει με τις αντιλήψεις μου. Όσο η σοβαρότητα της επιδημίας αυξάνει και οδηγεί σε περιορισμό της προσωπικής ελευθερίας και των δραστηριοτήτων, τόσο περισσότερο οι συνωμοτικές ιστορίες και τα fake news μεγαλώνουν. Όταν οι άνθρωποι κλειστούν στο σπίτι, από τη μια μεριά νιώθουν πως έτσι προστατεύονται, αλλά από την άλλη μπορεί να θεωρήσουν ότι οι αρχές απέτυχαν στο έργο τους. Τότε οι θεωρίες συνωμοσίας ενισχύονται. Ας θυμηθούμε την ιστορία του Νώε με τον κατακλυσμό. Για να σωθεί κάποιος, θα πρέπει να έχει την ικανότητα να αυτοπεριοριστεί και να κόψει κάθε δεσμό με το περιβάλλον.

-Βιώνουμε ένα φόβο της επιδημίας ή μια επιδημία του φόβου;

Ένας παράλογος φόβος φαίνεται σιγά-σιγά να εμπεδώνεται στην ελληνική κοινωνία. Αυτή η αγωνία των επιδημιών είναι τόσο παλιά όσο και ιστορία της ανθρωπότητας. Το βλέπουμε σε κείμενο σε σχέση με την πανούκλα στην αρχαία Αθήνα και τη Ρώμη. Όπως, επίσης, με τη μαύρη πανούκλα τον Μεσαίωνα ή τη φοβερή ισπανική γρίπη του 1918. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο φόβος των επιδημιών σχεδόν έχει μπει στο κληρονομικό μας υλικό. Και ξυπνάει με κάθε καινούργιο ιό. Αυτό το είχαμε δει όταν εμφανίστηκε τη δεκαετία του 1980 ο ιός του AIDS. Είναι παράξενο ότι αυτός με τον οποίο συνυπάρχουμε στις συγκοινωνίες, στη δουλειά μας, στους χώρους αναψυχής μπορεί ξαφνικά να μας μεταφέρει ένα θανατηφόρο φορτίο. Τότε οι κοινωνικοί δεσμοί μετασχηματίζονται και δηλητηριάζονται. Γινόμαστε δύσπιστοι και δεν υπάρχει πλέον η εμπιστοσύνη, η οποία είναι η βάση των κοινωνικών σχέσεων. Το πλήθος επιδιώκει έναν υπεύθυνο, αποδιοπομπαίο τράγο, να τον βάλουμε στο περιθώριο.

Είναι γνωστό ήδη από το έργο του Le Bon που έγραψε την Ψυχολογία των μαζών ότι υπάρχει μία ψυχική μεταδοτικότητα. Όταν υπάρχει μια αόρατη απειλή, ο καθένας επικοινωνεί τον φόβο του στον άλλον. Τότε η κοινότητα χάνει την έννοια του μέτρου και δεν μπορεί να βρει λογικές λύσεις. Βρίσκει φανταστικές εξηγήσεις. Υποδεικνύει αποδιοπομπαίους τράγους, υιοθετεί άκριτα παράλογες απόψεις και συνωμοτικές θεωρίες. Στον Μεσαίωνα οι μάγισσες και οι Εβραίοι κατηγορήθηκαν ότι προκάλεσαν την πανούκλα. Τη δεκαετία του 1980 οι ομοφυλόφιλοι στιγματίστηκαν, όταν εξαπλωνόταν η επιδημία του AIDS. Επίσης πολύ πρόσφατα ορισμένοι Κινέζοι έγιναν θύματα ενός ρατσισμού. Fake news μετέδιδαν ότι ο κορονοϊός οφειλόταν σε ένα γαλλοκινεζικό εργαστήριο, το οποίο βρίσκεται στη Γουάν. Σε τέτοιες καταστάσεις κατηγορούνται πολύ συχνά οι επιστήμονες ότι είναι υπεύθυνοι. Όπως συνέβη με τον ιό του Έμπολα. Το να υποδείξουμε έναν ένοχο βοηθάει τον ψυχισμό του ανθρώπου που δεν καταλαβαίνει τι συμβαίνει, επειδή καθιστά κατανοήσιμο αυτό που είναι ακατανόητο.

Βέβαια στην παρούσα φάση τα πράγματα είναι πιο δύσκολα απ’ ό,τι με τον ιό του AIDS. Τότε κανείς μπορούσε να προφυλαχτεί μέσω προστατευτικών μέτρων κατά τη σεξουαλική πράξη ή και με αποχή. Όμως πώς να αποφύγεις να αναπνεύσεις, αφού ξέρουμε ότι ο ιός μπορεί να μεταδοθεί με τα σταγονίδια από το φτέρνισμα ή με το σάλιο. Το να περιορίσεις τη σεξουαλική σου ζωή είναι κάτι δυσάρεστο αλλά δεν βάζει σε κίνδυνο τη ζωή σου. Το να μην αναπνεύσεις είναι ασύμβατο με τη ζωή.

Επιμέλεια κειμένου: Μπέττυ Σαβούρδου