Η «μεγάλη κλοπή» της ικανότητας να προσέχεις [Μέρος 2ο]

Απόσπασμα από το βιβλίο Stolen Focus: Why You Can’t Pay Attention [«Κλεμμένη προσοχή: Γιατί δεν μπορείς να συγκεντρωθείς»] του Γιόχαν Χάρι.
Σημείωση: Η μετάφραση του τίτλου είναι δική μας, καθώς το βιβλίο μόλις εκδόθηκε -στις 6 Ιανουαρίου από τις εκδόσεις Bloomsbury- και δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά.
https://www.theguardian.com/science/2022/jan/02/attention-span-focus-screens-apps-smartphones-social-media

========================================================

Η ικανότητά σου να συγκεντρώνεσαι δεν κατέρρευσε
Σου την έκλεψαν

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και άλλες πτυχές της σύγχρονης ζωής καταστρέφουν την ικανότητά μας να εστιάζουμε την προσοχή μας. Πρέπει να ανακτήσουμε τη νοητική μας ικανότητα, όσο ακόμα είναι δυνατόν. 

Τον πρώτο καιρό μετά το ταξίδι στην Γκρέισλαντ, νόμιζα πως η διάσπαση προσοχής μου οφειλόταν στο ότι δεν ήμουν αρκετά δυνατός κι επειδή το κινητό μου με είχε υπό τον έλεγχό του. Έπεσα σε δίνη αρνητικών σκέψεων, κατηγορούσα τον εαυτό μου. Έλεγα, «Είσαι αδύναμος, είσαι τεμπέλης, δεν έχεις αρκετή πειθαρχία». Νόμιζα πως η λύση ήταν προφανής: μεγαλύτερη πειθαρχεία κι εξοστρακισμός του κινητού. Έτσι, έψαξα στο διαδίκτυο και νοίκιασα ένα μικρό δωμάτιο στην παραλία του Πρόβινσταουν, στην άκρη του Κέιπ Κοντ. Ανακοίνωσα σε όλους με καμάρι ότι θα έμενα εκεί τρεις μήνες, χωρίς smartphone και χωρίς υπολογιστή με σύνδεση στο διαδίκτυο. Αρκετά. Είχα κουραστεί να είμαι δικτυωμένος.

Ήξερα ότι μπορούσα να το κάνω αυτό, μόνο και μόνο επειδή ήμουν πολύ τυχερός και είχα χρήματα από τα προηγούμενα βιβλία μου. Ήξερα ότι δεν ήταν μια μακροπρόθεσμη λύση. Νόμιζα πως αν δεν το έκανα, θα έχανα κάποιες κρίσιμες πτυχές της ικανότητάς μου να στοχάζομαι. Επίσης, ήλπιζα πως αν απομακρυνόμουν απ’ όλα για ένα διάστημα, ίσως άρχιζα να διακρίνω τις αλλαγές που όλοι θα μπορούσαμε να κάνουμε με έναν πιο βιώσιμο τρόπο.

Την πρώτη εβδομάδα αποσύνδεσής μου, τριγυρνούσα με μια αίσθηση αποσυμπίεσης. Το Πρόβινσταουν είναι ένα μικρό θέρετρο το οποίο προτιμούν ομοφυλόφιλοι, κι έχει τη μεγαλύτερη αναλογία ζευγαριών του ίδιου φύλου στις ΗΠΑ. Έφαγα γλυκά, διάβασα βιβλία, μίλησα με αγνώστους και τραγούδησα. Τα πάντα επιβραδύνθηκαν. Συνήθως ενημερώνομαι κάθε μία ώρα, προσλαμβάνω σταγόνα σταγόνα δεδομένα που προκαλούν άγχος και προσπαθώ να τα ενοποιήσω, προσδίδοντάς τους κάποιο νόημα. Αντιθέτως, εκεί, διάβαζα απλώς εφημερίδα μια φορά τη μέρα. Κάθε λίγες ώρες, ένιωθα μια ασυνήθιστη αίσθηση να γουργουρίζει μέσα μου και αναρωτιόμουν: «Τι είναι αυτό;» Α, ναι. Ηρεμία.

Αργότερα, όταν πήρα συνεντεύξεις από τους ειδικούς και μελέτησα τις έρευνες τους, συνειδητοποίησα πως υπήρχαν πολλοί λόγοι που η προσοχή μου άρχιζε να αναρρώνει από την πρώτη κιόλας μέρα. Ο καθηγητής Ερλ Μίλερ, νευροεπιστήμονας στο MIT (Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Μασαχουσέτης), μου εξήγησε έναν από αυτούς. «Ο εγκέφαλός σου μπορεί να παραγάγει μόνο μία ή δύο σκέψεις στον συνειδητό νου ταυτόχρονα», είπε. Μέχρι εκεί. «Είμαστε σχεδιασμένοι να συγκεντρωνόμαστε σ’ ένα μόνο πράγμα. Η γνωστική μας ικανότητα είναι πολύ περιορισμένη». Όμως έχουμε πέσει θύματα μιας τεράστιας ψευδαίσθησης. Ο μέσος έφηβος πιστεύει πως μπορεί να παρακολουθεί έξι είδη μέσων ταυτόχρονα. Όπως ανακάλυψαν οι νευροεπιστήμονες, όταν πιστεύουμε ότι εκτελούμε πολλές εργασίες την ίδια στιγμή, στην ουσία κάνουμε τον ζογκλέρ. «Μεταπηδούν μπρος πίσω, από το ένα αντικείμενο στο άλλο. Δεν το καταλαβαίνουν, επειδή ο εγκέφαλος εξομαλύνει τη διαδικασία, ώστε να προσφέρει μια συνεχή εμπειρία της διανοητικής λειτουργίας. Όμως αυτό που κάνουν στην πραγματικότητα είναι να “αναβοσβήνουν” και να επαναρρυθμίζουν τον εγκέφαλο τους στιγμή τη στιγμή, εργασία την εργασία. Και αυτό έχει ένα κόστος. Ας υποθέσουμε πως κάνεις τη φορολογική σου δήλωση, λαμβάνεις ένα γραπτό μήνυμα και το κοιτάζεις -μόνο μια ματιά, τρία δευτερόλεπτα- κι επιστρέφεις στα φορολογικά σου. Εκείνη τη στιγμή, ο εγκέφαλός σου πρέπει να επαναρρυθμιστεί, πηγαίνοντας από το ένα αντικείμενο στο άλλο», είπε. Πρέπει να θυμηθείς τι έκανες πριν και τι σκεφτόσουν επ’ αυτού. Όταν συμβαίνει αυτό, τα δεδομένα δείχνουν πως «η απόδοσή σου πέφτει. Γίνεσαι πιο αργός. Όλα αυτά, ως αποτέλεσμα της εναλλαγής».

Αυτή είναι το κόστος της εναλλαγής. Σημαίνει πως, αν κοιτάς τα μηνύματά σου ενώ προσπαθείς να δουλέψεις, δεν χάνεις μόνο τον ελάχιστο χρόνο που δαπανάς για να τα διαβάσεις. Χάνεις και τον χρόνο που χρειάζεσαι για να συγκεντρωθείς εκ νέου στην εργασία σου, που φαίνεται ότι πρόκειται τελικά για μεγάλο διάστημα. Για παράδειγμα, στα πλαίσια μελέτης του Εργαστήριου Διάδρασης Ανθρώπου-Υπολογιστή του Πανεπιστήμιου Κάρνεγκι Μέλον, έβαλαν 136 φοιτητές να γράψουν εξετάσεις. Κάποιοι θα έκλειναν τα κινητά τους και άλλοι θα τα είχαν ανοιχτά, λαμβάνοντας μηνύματα σποραδικά. Οι επιδόσεις των φοιτητών που λάμβαναν μηνύματα ήταν κατά μέσο όρο 20% χειρότερες. Εκτιμώ πως όλοι μας αυτή την εποχή χάνουμε αυτό το 20% της νοητικής μας ικανότητας, σχεδόν όλη την ώρα. Ο Μίλερ μού είπε πως αυτό έχει ως επακόλουθο να βιώνουμε πλέον μια «καταιγίδα απόλυτης νοητικής υποβάθμισης».

Για πρώτη φορά έπειτα από πολύ καιρό, στο Πρόβινσταουν έκανα ένα πράγμα τη φορά, χωρίς να με διακόπτουν. Ζούσα σύμφωνα με τις πραγματικές ικανότητες διαχείρισης του εγκεφάλου μου. Ένιωθα την προσοχή μου να αυξάνεται και να βελτιώνεται μέρα με τη μέρα.

Όμως ξαφνικά, μια μέρα, βίωσα ένα απότομο πισωγύρισμα. Περπατούσα στην παραλία και κάθε τόσο έβλεπα εκείνο που μ’ έτρωγε από το ταξίδι στο Μέμφις. Οι άνθρωποι φαίνονταν να εκλαμβάνουν το Πρόβινσταουν απλώς ως σκηνικό για σέλφι. Σπάνια κοιτούσαν πέρα από το κινητό, στον ωκεανό ή ο ένας τον άλλον. Μόνο που αυτή τη φορά, η φαγούρα που ένιωθα δεν ήταν να φωνάξω: «Σπαταλάτε τη ζωή σας, αφήστε το ρημάδι το κινητό!» Αλλά: «Δώσ’ μου το κινητό! Είναι δικό μου!» Για πάρα πολύ καιρό, κάθε λίγες ώρες, λάμβανα τα ανεπαίσθητα, επίμονα σήματα του διαδικτύου, τις σταγόνες των «λάικ» και των σχολίων που σήμαιναν: «Σε βλέπω, είσαι σημαντικός». Και, ξαφνικά, είχαν εξαφανιστεί. Η Σιμόν ντε Μποβουάρ έλεγε πως, όταν έγινε άθεη, έμοιαζε σαν να σιώπησε όλος ο κόσμος. Το ίδιο ένιωθα κι εγώ. Μετά την πυρετώδη διάδραση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, οι συνηθισμένες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις ήταν ευχάριστες αλλά χαμηλής έντασης. Καμία φυσιολογική κοινωνική αλληλόδραση δεν σε γεμίζει με «καρδούλες».

Συνειδητοποίησα πως για να αποκαταστήσω τη συγκέντρωσή μου, δεν αρκούσε να απομακρύνω τους αντιπερισπασμούς. Αυτό σε κάνει αρχικά να νιώθεις καλά, αλλά στη συνέχεια δημιουργεί ένα κενό εκεί όπου κάποτε υπήρχε όλος αυτός ο θόρυβος. Συνειδητοποίησα πως έπρεπε να γεμίσω το κενό. Για να το επιτύχω, άρχισα να σκέφτομαι πολύ έναν τομέα της ψυχολογίας για τον οποίο είχα ακούσει χρόνια πριν: την κατάσταση ροής. Σχεδόν όλοι έχετε εισέλθει κάποια στιγμή σε κατάσταση ροής. Είναι όταν κάνεις κάτι που έχει νόημα για σένα και βυθίζεσαι σ’ αυτό, ο χρόνος κυλάει, το εγώ σου μοιάζει να εξαφανίζεται, και είσαι βαθιά συγκεντρωμένος, χωρίς να καταβάλεις προσπάθεια. Η ροή είναι η πιο βαθιά μορφή συγκέντρωσης που μπορεί να βιώσει ο άνθρωπος. Πώς, όμως, μπορούμε να την κατακτήσουμε;

Στη συνέχεια, πήρα συνέντευξη από τον καθηγητή Μιχάι Τσικζεντμιχάι στο Κλερμόντ της Καλιφόρνιας, τον πρώτο επιστήμονα που μελέτησε την κατάσταση ροής, την οποία ερεύνησε για περισσότερα από 40 χρόνια. Σύμφωνα με την έρευνά του, υπάρχουν τρεις βασικοί παράγοντες που χρειάζεσαι για να εισέλθεις σε κατάσταση ροής. Πρώτα πρέπει να επιλέξεις έναν στόχο. Η ροή χρησιμοποιεί όλη την πνευματική σου ενέργεια και τη διοχετεύει προς μία κατεύθυνση. Δεύτερον, αυτός ο στόχος πρέπει να είναι σημαντικός για εσένα. Δεν μπορείς να μπεις σε ροή για κάτι που δεν σε ενδιαφέρει. Τρίτον, βοηθάει αν αυτό που κάνεις βρίσκεται στα όρια των ικανοτήτων σου∙ αν, για παράδειγμα, αναρριχάσαι σ’ έναν βράχο λίγο πιο ψηλό και πιο δύσκολο από τον προηγούμενο. Έτσι, κάθε πρωί, άρχισα να γράφω με τρόπο διαφορετικό από ό,τι έγραφα πριν∙ ένα τρόπο που απαιτούσε μεγαλύτερη προσπάθεια. Σε λίγες μέρες εισήλθα σε κατάσταση ροής και περνούσαν οι ώρες χωρίς να αισθάνομαι ότι δυσκολεύομαι. Ένιωθα ότι συγκεντρωνόμουν όπως στην εφηβεία μου: απρόσκοπτα, για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Είχα τρομάξει πως είχε αρχίσει να «χαλάει» ο εγκέφαλός μου. Έκλαψα από ανακούφιση όταν συνειδητοποίησα πως, υπό τις κατάλληλες συνθήκες, μπορούσε να επανέλθει σε πλήρη ισχύ.

Το σούρουπο, καθόμουν στην παραλία κι έβλεπα το φως να αλλάζει σιγά σιγά. Δεν είχα ξανασυναντήσει τέτοιο φως στη ζωή μου. Επιπλέον, στο Πρόβινσταουν μπορούσα να δω πιο καθαρά από ποτέ∙ τις σκέψεις μου, τους στόχους μου, τα όνειρά μου. Ζούσα στο φως. Έτσι, όταν έφτασε η ώρα να φύγω από το σπίτι στην ακτή και να επιστρέψω σε έναν κόσμο υπερ-δικτυωμένο, ήμουν σίγουρος πως είχα ανακαλύψει το μυστικό για τη συγκέντρωση. Επέστρεψα στον κόσμο αποφασισμένος να ενσωματώσω στην καθημερινότητά μου όλα όσα είχα μάθει. Όταν επανασυνδέθηκα με το κινητό και το λάπτοπ μου, αφότου πήρα το φέρι μποτ και γύρισα εκεί που τα είχα αφήσει στη Βοστώνη, μου φάνηκαν ξένα και αλλοτριωτικά. Ωστόσο, μέσα σε ελάχιστους μήνες, κατέληξα πάλι να περνάω τέσσερις ώρες την ημέρα μπροστά σε οθόνη, και η προσοχή μου παρέπαιε ξανά.

Δείτε εδώ το πρώτο μέρος του αφιερώματος