Γυναικοκτονίες: 137 γυναίκες δολοφονούνται κάθε μέρα, για λόγους που συνδέονται με το φύλο τους

Η δολοφονία της 20χρονης Καρολάιν Κράουτς από τον σύζυγό της επανέφερε στο προσκήνιο μία συζήτηση για το τι σημαίνει να δολοφονείται κάποιος για λόγους που σχετίζονται με το φύλο του. Προσπαθώντας να απαντήσουμε σε ερωτήσεις όπως γιατί δεν μας καλύπτει ο όρος “ανθρωποκτονία” σε αυτές τις περιπτώσεις, ζητήσαμε τη συμβολή της Αναστασίας Γκόνη – Καραμπότσου, δικηγόρου με ειδίκευση στα ζητήματα έμφυλης ισότητας και μέλους της Ελληνικής ομάδας του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου για τις γυναικοκτονίες.

Η Ελένη διεκδίκησε την σεξουαλική της αυτοδιάθεση, την κυριαρχία στο ίδιο της το σώμα. Η Αγγελική το δικαίωμα της να επιλέγει ελεύθερα τον σύντροφό της. Η Ερατώ όπως και η Καρολάιν και τόσες άλλες, το δικαίωμά τους να μη θέλουν να παραμείνουν άλλο σε ένα γάμο. Τα παραδείγματα είναι δυστυχώς ατελείωτα.

Τι σημαίνει «γυναικοκτονία»; Γιατί υπάρχει ξεχωριστός όρος για τις δολοφονίες γυναικών, ενώ δεν λέμε για παράδειγμα «ανδροκτονία»;

Γυναικοκτονία είναι η δολοφονία γυναικών, νεαρών κοριτσιών και θηλυκών βρεφών για λόγους που συνδέονται με το φύλο τους. Η γυναικοκτονία είναι, όπως λέγεται, η πιο ακραία μορφή της έμφυλης βίας. Πρόκειται, δηλαδή, για ανθρωποκτονίες με κίνητρο το μίσος απέναντι στις γυναίκες, όπως αυτό εγκαθιδρύεται από το σύστημα της πατριαρχίας από την αρχαιότητα έως σήμερα. Για αυτό και μια συζήτηση περί «ανδροκτονίας» δε θα είχε κανένα νόημα. Κανένας άνδρας δεν δολοφονείται μόνο και μόνο επειδή είναι άνδρας.

Κανένας άνδρας δεν δολοφονείται μόνο και μόνο επειδή είναι άνδρας.

Η γυναικοκτονία αποτελεί μια ειδικότερη κατηγορία του εγκλήματος της ανθρωποκτονίας, η οποία λαμβάνει υπόψη το χαρακτηριστικό του φύλου (gender-specific) σε αντίθεση με τον ουδετερόφυλο όρο ανθρωποκτονία. Δεν είναι, επομένως, όλες οι ανθρωποκτονίες με θύματα γυναίκες γυναικοκτονίες. Η δολοφονία μιας γυναίκας κατά τη διάρκεια μιας ληστείας, «τυφλών» επιθέσεων σε βάρος πληθυσμών ή κάποιου τροχαίου ατυχήματος, περιπτώσεις, δηλαδή, στις οποίες το φύλο του θύματος ήταν «τυχαίο» δεν ανήκουν στην κατηγορία των γυναικοκτονιών.

Ο όρος γυναικοκτονία, «femicide» στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία, άρχισε να καθιερώνεται στη φεμινιστική θεωρία στα τέλη του προηγούμενου αιώνα ακριβώς για να αναδείξει τα ιδιαίτερα, τα έμφυλα χαρακτηριστικά αυτού του εγκλήματος, το οποίο φυσικά δεν είναι σύγχρονο φαινόμενο. Πλέον ο όρος έχει επικρατήσει σε παγκόσμιο επίπεδο, ακριβώς επειδή κωδικοποίησε ένα υπαρκτό φαινόμενο και αποτελεί διακριτό αδίκημα σε πολλές χώρες της Λατινικής Αμερικής, ενώ τα τελευταία χρόνια σχετική συζήτηση γίνεται και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες.

Τι σχέση έχει η έμφυλη βία με την πατριαρχία; Ποια είναι τα πρόσωπα της πατριαρχίας στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία;

Η έμφυλη βία αποτελεί ουσιαστικά το σύμπτωμα της πατριαρχίας. Αυτό το εξουσιαστικό σύστημα που ορίζει πως η δική μας ζωή είναι λιγότερο σημαντική, πως δε μας ανήκει και απόλυτα, δεν είναι ακριβώς δική μας, αφού κάποιος άλλος μπορεί να την ορίζει και να αποφασίζει για αυτή. Την αντίσταση σε αυτό το κοινωνικά εμπεδωμένο σύστημα υποτίμησης και καταπίεσης είναι που τις περισσότερες φορές οι γυναίκες πληρώνουμε ακριβά.

Τα πρόσωπα της πατριαρχίας στην κοινωνία μας δεν νομίζω πως μπορούν να καταμετρηθούν. Είναι παντού.

Η Ελένη διεκδίκησε την σεξουαλική της αυτοδιάθεση, την κυριαρχία στο ίδιο της το σώμα. Η Αγγελική το δικαίωμα της να επιλέγει ελεύθερα τον σύντροφό της. Η Ερατώ όπως και η Καρολάιν και τόσες άλλες, το δικαίωμά τους να μη θέλουν να παραμείνουν άλλο σε ένα γάμο. Τα παραδείγματα είναι δυστυχώς ατελείωτα.

Τα πρόσωπα της πατριαρχίας στην κοινωνία μας δεν νομίζω πως μπορούν να καταμετρηθούν. Είναι παντού. Έχει επίσημους εκπροσώπους στο κράτος, στους δημόσιους φορείς, στα ΜΜΕ, όλους όσους στηρίζουν αναχρονιστικά συνέδρια υπογονιμότητας που κλείνουν το μάτι στον περιορισμό του δικαιώματος των γυναικών στην άμβλωση, όσους κουνάν το δάκτυλο στα θύματα που δεν έφυγαν νωρίτερα από τον κακοποιητή ή που προκάλεσαν την τύχη τους. Είναι δίπλα μας, στη γειτονιά μας, στη δουλειά μας, στην παρέα μας.

Ποιες είναι οι συνηθέστερες μορφές γυναικοκτονίας;

Σε παγκόσμια κλίμακα η πιο διαδεδομένη μορφή γυναικοκοκτονίας είναι αυτή που διαπράττεται εντός του ενδοοικογενειακού πλαισίου. Οι γυναίκες σε όλο τον κόσμο, δηλαδή, βρίσκονται εκτεθειμένες σε πολύ μεγάλο κίνδυνο να δολοφονηθούν μέσα στο ίδιο τους το σπίτι από άνδρες που αγαπούν και εμπιστεύονται.

Η πιο συνηθισμένη μορφή γυναικοκτονίας διαπράττεται από τον σύζυγο/σύντροφο, νυν ή πρώην, κατά τη διάρκεια του γάμου ή της σχέσης αλλά και ένα μεγάλο ποσοστό κατά την περίοδο της διάστασης, του χωρισμού/διαζυγίου.

Σύμφωνα με τα στοιχεία του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου για τις γυναικοκτονίες, τα οποία σύντομα θα είναι διαθέσιμα στο site της Ελληνικής Επιτροπής του Παρατηρητηρίου που ετοιμάζουμε, σε ευρωπαϊκή κλίμακα η πιο συνηθισμένη μορφή γυναικοκτονίας διαπράττεται από τον σύζυγο/σύντροφο, νυν ή πρώην, κατά τη διάρκεια του γάμου ή της σχέσης αλλά και ένα μεγάλο ποσοστό κατά την περίοδο της διάστασης, του χωρισμού/διαζυγίου.

Πόσες γυναίκες δολοφονούνται από άνδρες παγκοσμίως και πόσο συχνό φαινόμενο είναι ο δράστης να είναι ο σύντροφός τους;

Έρευνες του ΟΗΕ (UNODC-Global study on homicide) καταγράφουν 50.000 γυναικοκτονίες κάθε έτος, δηλαδή 137 γυναίκες δολοφονούνται κάθε ημέρα με αυτό τον τρόπο.

Είναι σαφές πως για τις γυναίκες η έμφυλη βία είναι πολύ πιο θανατηφόρα από τις περισσότερες σοβαρές ασθένειες της εποχής μας.

Συγκεκριμένα, τα στοιχεία αυτά αφορούν τις γυναικοκτονίες που διαπράττονται από κάποιο μέλος της οικογένειάς, το οποίο είναι το πιο σύνηθες μεν αλλά καταλαβαίνουμε πως ο συνολικός αριθμός είναι ακόμη μεγαλύτερος αν συμπεριλάβουμε τις γυναικοκτονίες που δεν διαπράττονται εντός του οικογενειακού/συντροφικού πλαισίου, όπως τις περιπτώσεις που ο δράστης είναι άγνωστος, τις μαζικές δολοφονίες γυναικών και κοριτσιών κατά τη διάρκεια πολεμικών συρράξεων κ.α. Είναι, δηλαδή, σαφές πως για τις γυναίκες η έμφυλη βία είναι πολύ πιο θανατηφόρα από τις περισσότερες σοβαρές ασθένειες της εποχής μας.

Το πιο ανησυχητικό δε είναι πως τα τελευταία χρόνια παρατηρείται αύξηση του φαινομένου (σύμφωνα πάλι με τις ίδιες έρευνες του ΟΗΕ) και αυτό χωρίς να έχουμε ακόμα επαρκή στοιχεία για την περίοδο 2020-2021 και τις συνέπειες της πανδημίας της covid-19 και της καραντίνας που εφαρμόστηκε, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, σε όλα τα κράτη.

Υπάρχουν στοιχεία που να δείχνουν την έκταση του φαινομένου στη χώρα μας;

Αυτή τη στιγμή τα μόνα επίσημα στοιχεία προέρχονται από την ΕΛ.ΑΣ, τις ανά περιόδους εκθέσεις της Γ.Γ.Ο.Π. (πρώην Γ.Γ.Ι.Φ.). Δεν υπάρχει δηλαδή κάποιο κρατικό ερευνητικό πρόγραμμα που να ασχολείται αποκλειστικά και συστηματικά με την καταγραφή και μελέτη των έμφυλων εγκλημάτων και φυσικά δεν υπάρχει καταγραφή των γυναικοκτονιών ως τέτοιων αφού ο όρος δεν αναγνωρίζεται επίσημα.

Στην Ελλάδα δεν υπάρχει καταγραφή των γυναικοκτονιών ως τέτοιων αφού ο όρος δεν αναγνωρίζεται επίσημα.

Σύμφωνα με την ΕΛ.ΑΣ. τα έτη 2013-2018 δολοφονήθηκαν στη χώρα μας 69 γυναίκες με αιτία την ενδο-οικογενειακή βία, δηλαδή ποσοστό 30,4-50% ετησίως του συνόλου των συνολικών γυναικών θυμάτων ανθρωποκτονιών.

Με την Ελληνική ομάδα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου για τις γυναικοκτονίες έχουμε ξεκινήσει μια προσπάθεια συστηματικής καταγραφής των γυναικοκτονιών στη χώρα μας από το 2019 και έπειτα. Τα έως τώρα πορίσματά μας θα δημοσιοποιηθούν σύντομα. Σύμφωνα λοιπόν με την καταμέτρηση μας τόσο το 2019 όσο και το 2020 ο αριθμός των γυναικοκτονιών στην Ελλάδα υπερέβαινε τις 20.

Υπάρχει επίσης και ο χάρτης καταγραφής SexHarassMap, μια πάρα πολύ αξιόλογη προσπάθεια που ανανεώνεται συνεχώς και άμεσα παρέχοντας στοιχεία για τα έμφυλα εγκλήματα σε ολόκληρη την χώρα.

Ως δικηγόρος με ειδίκευση στα ζητήματα έμφυλης ισότητας, τι θα θέλατε να ακούσουν γυναίκες που δέχονται έμφυλη βία και πώς θα μπορούσαν να ενδυναμωθούν και να προστατευθούν;

Θεωρώ πως μια συζήτηση αναφορικά με το τι πρέπει να κάνουν οι γυναίκες για να προστατευτούν καταλήγει μεταθέτει σε εμάς τις ίδιες για άλλη μια φορά μέρος της ευθύνης. Το θέμα δεν είναι τι θα κάνουμε εμείς για να προστατευτούμε αλλά ότι θα πρέπει επιτέλους να υπάρξει η θεσμική και κοινωνική μεταστροφή που θα καθιστά μη ανεκτή οποιαδήποτε μορφή έμφυλης βίας.

Ειδικά το τελευταίο διάστημα, μετά το κίνημα metoo που ξεκίνησε από τον χώρο του αθλητισμού, το θέατρο κλπ, η πολιτεία στέλνει ένα αντιφατικό μήνυμα. Από τη μία με σχετικές καμπάνιες προτρέπει τις γυναίκες να μιλήσουν, να σπάσουν τον κύκλο της βίας, να βρουν διέξοδο, την ίδια στιγμή όμως δεν παρέχει τα μέτρα κοινωνικής πρόνοιας που θα στηρίξουν στην πράξη τις γυναίκες που βιώνουν κάποια μορφή έμφυλης βίας.

Το θέμα δεν είναι τι θα κάνουμε εμείς για να προστατευτούμε αλλά ότι θα πρέπει επιτέλους να υπάρξει η θεσμική και κοινωνική μεταστροφή που θα καθιστά μη ανεκτή οποιαδήποτε μορφή έμφυλης βίας.

Όπως λέμε συχνά «τα στόματα ανοίγουν όταν βρίσκουν αφτιά να τα ακούσουν». Χρειάζεται, επομένως, να δημιουργηθούν άμεσα επαρκώς στελεχωμένα Συμβουλευτικά Κέντρα και Ξενώνες φιλοξενίας σε κάθε Δήμο και γειτονιά, να παρέχεται δωρεάν ψυχολογική και νομική υποστήριξη, να θεσπιστεί ειδικό επίδομα για την οικονομική στήριξη των γυναικών αυτών και των παιδιών τους.

Τι μπορούμε να κάνουμε συλλογικά για να αντιμετωπίσουμε αυτό το φαινόμενο;

Σε συλλογικό επίπεδο η απάντησή μας δε μπορεί να είναι άλλη παρά η διεκδίκηση της ευρύτερης δυνατής άμεσης στήριξης των θυμάτων από την πολιτεία με μέτρα όπως αυτά που ανέφερα προηγουμένως αλλά και της κατοχύρωσης ενός νομικού οπλοστασίου που θα συνδράμει πραγματικά και θα είναι αρωγός των θυμάτων. Φυσικά στα παραπάνω συμπεριλαμβάνονται και πιο έμμεσα μέτρα πρόληψης, όπως η καθιέρωση μαθημάτων στα σχολεία αναφορικά με την έμφυλη ισότητα, τη σεξουαλικότητα και τις έννοιες της συναίνεσης, αυτοδιάθεσης κ.α.

Παράλληλα, έχει μεγάλη σημασία η προσπάθεια συγκρότησης χώρων φροντίδας, ασφάλειας και συνεκπαίδευσης, εντός των οποίων θα παρέχουμε η μία στην άλλη τη στήριξη και ενδυνάμωση.