Ανδρέας Παπανδρέου: «Οι Έλληνες έχουμε μόνο μια δυνατότητα: να πετύχουμε»

ΑΝΔΡΕΑΣ ΠΑΠΑΝΔΡΕΟΥ

Της Μανιώς Μάνεση

«Οι Έλληνες έχουμε μόνο μια δυνατότητα: να πετύχουμε»

Υπήρξε αναμφισβήτητα μία χαρισματική προσωπικότητα. Μάγευε τα πλήθη με τις πρωτοπόρες για την εποχή ιδέες και τη ρητορική δεινότητά του, κερδίζοντας την υρύτατη λαϊκή αποδοχή. Το ηγετικό του προφίλ, το πολιτικό εκτόπισμα, τη διεθνή αποδοχή και τη μοναδική ακτινοβολία του αναγνώριζαν και οι πολιτικοί αντίπαλοί του, αν και δεν έλειπαν οι χαρακτηρισμοί ‘’λαοπλάνος’’ ή ‘’λαϊκιστής’’. Ακόμη όμως και αν είχε φανατικούς εχθρούς, ήταν ο ηγέτης τον οποίο ο κόσμος αποκαλούσε με το μικρό του όνομα. ‘’Ο Αντρέας’’.

Γιός του Γεωργίου Παπανδρέου και της Σοφίας Μινέικο, γεννήθηκε στις 5 Φεβρουαρίου 1919 στη Χίο, όπου ο πατέρας του υπηρετούσε ως νομάρχης επί πρωθυπουργίας Ελευθερίου Βενιζέλου. Ευφυής, ανεξάρτητος, με έντονη προσωπικότητα, ο Ανδρέας Παπανδρέου θα εντρυφήσει πολύ νωρίς στις ιδέες του σοσιαλισμού και του μαρξισμού, με την προτροπή του πατέρα του. Στο Αμερικανικό Κολλέγιο Αθηνών, εκδίδει με συμμαθητές του το μαρξιστικό περιοδικό ‘’Ξεκίνημα’’, αναλαμβάνει την παράνομη διανομή του τροτσκιστικής απόκλισης εντύπου ‘’Προλετάριος’’ και ονειρεύεται τον εαυτό του. ‘’Προσπαθώ να σας δείξω έναν άνδρα με πνευματικές ικανότητες, ένα φιλόσοφο, ένα μεγάλο συγγραφέα, έναν κοινωνικό μεταρρυθμιστή. Τελικά είμαι γεμάτος από ανθρώπινα πάθη τα οποία προσπαθώ να κρύβω’’… γράφει στην αγγλόφωνη φιλολογική εφημερίδα του σχολείου ‘’Αθηναίος’’ το 1936. Την ίδια χρονιά θα συλληφθεί με συμμαθητές του για την καταστροφή προκηρύξεων της δικτατορίας Μεταξά, στη διάρκεια της οποίας θα συλληφθεί ξανά, το 1939, φοιτητής της Νομικής πια, για κομμουνιστική δράση. Το καλοκαίρι φεύγει για τις ΗΠΑ όπου παραμένει σχεδόν για μια εικοσαετία. Μεταπτυχιακές σπουδές στη φιλοσοφία και την οικονομία στο Χάρβαρντ, στη συνέχεια πανεπιστημιακός βοηθός εκεί, και το 1946 ξεκινάει από το πανεπιστήμιο της Μινεσότα την ακαδημαϊκή του καριέρα που θα συνεχιστεί στα πανεπιστήμια του Νορθήστερν και του Μπέρκλεϊ. Ο πατέρας του Γεώργιος Παπανδρέου όλο αυτό το διάστημα τον παροτρύνει να επιστρέψει στην Ελλάδα – πανεπιστημιακού. και να αναμιχθεί ενεργά στην πολιτική. Αρνείται, προτιμώντας την ιδιότητα του τεχνοκράτη.

Το 1959 ο Α. Παπανδρέου παίρνει τη μεγάλη απόφαση και επιστρέφει στην Ελλάδα. Μαζί του, η σύζυγός του Μαργαρίτα, τα παιδιά τους, Γιώργος, Σοφία, Νίκος, Αντρίκος και μια υποτροφία του ιδρύματος «Φουλμπράιτ» για έρευνα με αντικείμενο την ελληνική Οικονομία και τις προοπτικές της. Δύο χρόνια αργότερα, ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής, προτείνει στον Ανδρέα να αναλάβει διευθυντής στο Κέντρο Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών που ιδρύει. Η αντίστροφη μέτρηση για έναν ενεργό ρόλο στην πολιτική ζωή και για την κατάκτηση της εξουσίας αρχίζει, θέτοντας με τόλμη και φαντασία τις βάσεις της μετέπειτα πολιτικής του ζωής.

Θα εκλεγεί βουλευτής Αχαΐας της Ένωσης Κέντρου το 1964 και στην κυβέρνηση του ‘’Γέρου της Δημοκρατίας’’ θα αναλάβει το υπουργείο Προεδρίας και λίγο αργότερα τη θέση του αναπληρωτή υπουργού Συντονισμού. Ο Ανδρέας Παπανδρέου χαρακτηρίζεται από νεωτεριστικές πολιτικές θέσεις και έρχεται σε σύγκρουση με τις απόψεις στελεχών της Ένωσης Κέντρου. Ακολουθεί μία περίοδος κλιμακούμενης πολιτικής έντασης, κατά την οποία κατηγορείται ως εμπνευστής στρατιωτικής συνωμοσίας (υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ), περίοδος που κορυφώνεται με τα ‘’Ιουλιανά’’ του 1965 και τη μετέπειτα πολιτειακή εκτροπή.

Με την επιβολή της χούντας τον Απρίλη του 1967, ο Ανδρέας Παπανδρέου συλλαμβάνεται και φυλακίζεται μέχρι τον Δεκέμβριο, οπότε το στρατιωτικό καθεστώς χορήγησε αμνηστία και τον άφησε ελεύθερο. Στο εξωτερικό, αναπτύσσει έντονη και πολύπλευρη αντιστασιακή δράση κατά της χούντας των Αθηνών, αρχίζοντας από την ίδρυση στις 27 Φεβρουαρίου 1968, του ΠΑΚ (Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα), με αρχική έδρα την Στοκχόλμη. Πιστεύει ότι η ανατροπή της χούντας των συνταγματαρχών θα ήταν δυνατή μόνον έπειτα από συνεχή και συνεπή λαϊκό αγώνα.

Η πτώση της χούντας βρίσκει τον Ανδρέα Παπανδρέου στη Ρώμη. Κατά την επιστροφή του  στην Αθήνα στις 16 Αυγούστου 1974, στο αεροδρόμιο τον υποδέχονται χιλιάδες κόσμου, κυρίως νέοι. Έχει προηγηθεί, η υπερψήφιση από τα μέλη του Εθνικού Συμβουλίου του ΠΑΚ, της εισήγησης του Α. Παπανδρέου για αυτοδιάλυση του Κινήματος και συγκρότηση πολιτικού φορέα, με ‘’σοσιαλιστικό, προοδευτικό χαρακτήρα με στρατηγική αντίληψη για τις σύγχρονες ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας και τις νέες προοπτικές της χώρας μετά την επτάχρονη χούντα’’. Διαβλέποντας τις πολιτικές εξελίξεις, αρνείται την ανασύνταξη της προδικτατορικής Ένωσης Κέντρου και προχωράει στη δημιουργία ενός ριζοσπαστικού, αγωνιστικού, σοσιαλιστικού κινήματος με βασικό κορμό το ΠΑΚ. Στις 3 Σεπτεμβρίου 1974 ιδρύει το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα (ΠΑΣΟΚ), στη «Διακήρυξη Αρχών και Στόχων» του οποίου, γνωστή ως «Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη» αναφέρονται ως βασικές επιδιώξεις η εθνική ανεξαρτησία, η λαϊκή κυριαρχία, η κοινωνική απελευθέρωση, η δημοκρατική διαδικασία.

‘’Κάθε εξουσία πηγάζει από το λαό, εκφράζει το λαό και υπηρετεί το λαό. Η κοινωνική, οικονομική και πολιτική δομή της δύναμης στη χώρα μας διαρθρώνεται με τρόπο που να αποκλείει την παραβίαση της λαϊκής θέλησης με οποιοδήποτε τρόπο…’’

Το ΠΑΣΟΚ φέρνει νέο και ριζοσπαστικό αέρα στα πολιτικά πράγματα της χώρας, μπαίνει στην πρώτη μεταπολιτευτική Βουλή το 1974 και επτά χρόνια μετά, ο Ανδρέας Παπανδρέου διακηρύσσοντας “Εδώ και τώρα αλλαγή”, ‘’Το ΠΑΣΟΚ στην κυβέρνηση, ο λαός στην εξουσία’’ και “Η Ελλάδα στους Έλληνες” κάνει τη μεγάλη ανατροπή. Το τρίπτυχο “Εθνική Ανεξαρτησία, Λαϊκή Κυριαρχία Κοινωνική Απελευθέρωση” συσπειρώνει γύρω του ένα ετερόκλητο φάσμα ψηφοφόρων που θα του δώσουν μια ιστορική νίκη με ποσοστό 48,06%, στις εκλογές της 18^ης Οκτωβρίου 1981.

Μια ημέρα με ιδιαίτερο συναισθηματικό φορτίο για τον Ανδρέα Παπανδρέου. Τριανταεπτά χρόνια πριν, ο πατέρας του Γεώργιος Παπανδρέου, είχε εκφωνήσει τον ιστορικό ‘’λόγο της απελευθέρωσης’’  στην Πλατεία Συντάγματος, αφού είχε εισέλθει απελευθερωτής στην Αθήνα ως Πρωθυπουργός της ελεύθερης ελληνικής κυβέρνησης (στην οποία συμμετείχαν και υπουργοί του ΕΑΜ), έχοντας υψώσει την γαλανόλευκη στην Ακρόπολη.

‘’Έχω το αίσθημα βαριάς ευθύνης, την οποία επωμίζομαι εγώ και οι συνεργάτες μου, για να πραγματώσουμε το έργο της Αλλαγής, γιατί η Αλλαγή σήμερα είναι όρος για την επιβίωση του έθνους, για την ευημερία του λαού μας… Απόψε γιορτάζουμε την νίκη της Αλλαγής ’’ θα πει στο πρώτο μήνυμα μετά την εκλογή του ο Α. Παπανδρέου.

Από το κυβερνητικό του έργο ξεχωρίζουν η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, ο εκδημοκρατισμός του συνδικαλιστικού κινήματος και των Ενόπλων Δυνάμεων, η δημιουργία του Εθνικού Συστήματος Υγείας και του ΑΣΕΠ, η συνταγματική αναθεώρηση του 1985-1986, η οποία παγίωσε το σύστημα κοινοβουλευτικής εξουσίας που ισχύει έως και σήμερα, περιορίζοντας δραστικά τις εξουσίες του Προέδρου. Σημαντικές τομές των κυβερνήσεών του ήταν ακόμη η νομιμοποίηση του πολιτικού γάμου, η ψήφος στα 18, η εισαγωγή του μονοτονικού συστήματος γραφής, οι αλλαγές στο Οικογενειακό Δίκαιο όπως η καθιέρωση της ισότητας των δύο φύλων και η απαγόρευση του αναχρονιστικού θεσμού της προίκας, η κατάργηση πολλών μεταξικών και μετεμφυλιακών νόμων, όπως του τεντιμποϊσμού και της κατασκοπείας, η αναγνώριση της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου, η παραχώρηση άδειας επιστροφής στην Ελλάδα στους πολιτικούς πρόσφυγες του Δημοκρατικού Στρατού. Η αποκατάσταση μεγάλων τμημάτων της κοινωνίας που είχαν υποστεί διώξεις και ταπεινώσεις από το μετεμφυλιακό κράτος και η δημιουργία κράτους  πρόνοιας. Μιλούσε για τη Δημοκρατία, την Παιδεία, την κοινωνική Δικαιοσύνη, την Ειρήνη, την ισότητα, τα προσωπικά δικαιώματα του κάθε πολίτη. Στην εξωτερική πολιτική είχε ως άξονα την ‘’ανεξάρτητη και πολυδιάστατη ελληνική πολιτική’’ καθώς και την εφαρμογή στα Βαλκάνια μιας πάγιας πολιτικής ειρήνης και φιλίας. Προσχώρησε σε ευρύτερα ευρωπαϊκά και διεθνή πλαίσια -απύραυλες ζώνες, Τρίτος Κόσμος, «Πρωτοβουλία των Έξι»-.

Προώθησε στρατηγικές αντιλήψεις και στόχους μακράς πνοής. Οι αντίπαλοί του από τον συντηρητικό και φιλελεύθερο χώρο του καταλογίζουν μεγάλη αύξηση των δημοσίων δαπανών και του δημοσίου χρέους, καθώς και μαξιμαλιστικές μεθόδους στην εξωτερική πολιτική και ‘’απομόνωση της χώρας από τους φυσικούς συμμάχους της’’. Οι αντίπαλοί του της Αριστεράς τον επέκριναν γιατί δεν αποχώρησε από την ΕΟΚ και το ΝΑΤΟ παρά τις προεκλογικές εξαγγελίες, αλλά και για την προσωπολατρεία που τον περιέβαλαν τα πλήθη.

Ταυτίστηκε με τις λέξεις ‘’αλλαγή’’ και ‘’συμμετοχή’’. Τις φράσεις ‘’ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει δεξιά’’, ‘’mea culpa’’ και ‘’μη πόλεμος’’, ‘’περήφανα γηρατειά’’ αλλά και ‘’τα μπάνια του λαού’’…

Το 1988 ξεσπάει το σκάνδαλο Κοσκωτά, την ίδια χρονιά μεταφέρεται εσπευσμένα στο Χέρφιλντ όπου υποβάλλεται σε εγχείρηση καρδιάς. Η επιστροφή του θα χαρακτηριστεί από το νεύμα που έκανε στη Δήμητρα Λιάνη, στη σκάλα του αεροπλάνου. Θα ακολουθήσει η εκλογική ήττα το 1989, η παραπομπή του στο Ειδικό Δικαστήριο, η αθώωσή του και η επιστροφή του στην εξουσία το 1993. Για τελευταία φορά. Η επιβαρυμένη υγεία του θα τον οδηγήσει εσπευσμένα τον Νοέμβριο του 1995 στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο.

Δύο μήνες αργότερα, Ιανουάριο 1996, παραιτείται από την πρωθυπουργία. ‘’Είναι προφανές, ότι η δική μου αδυναμία αυτής της περιόδου δεν πρέπει να γίνει τροχοπέδη για τη χώρα, την κυβέρνηση και το ΠΑΣΟΚ. Έβαλα και βάλαμε πάντα πάνω από όλα, τα συμφέροντα του τόπου και του λαού. Αυτό είναι και τώρα το καθήκον μας’’ αναφέρει στην επιστολή του. Διετέλεσε πρωθυπουργός της Ελλάδας, συνολικά, δέκα χρόνια.

Ξημερώματα της 23^ης Ιουνίου 1996, μια ταραχώδης ζωή διάρκειας 77 ετών κλείνει τον κύκλο της. Λίγες μόνον ημέρες πριν το συνέδριο του ΠΑΣΟΚ, με αντικείμενο τη διαδοχή του. Ήταν, είπαν τότε, ο τελευταίος αιφνιδιασμός του. Τα βίντεο με τις πράσινες λαοθάλασσες στις προεκλογικές συγκεντρώσεις, κρατούν ζωντανή στις επόμενες γενιές την εικόνα του Ανδρέα Παπανδρέου. Του πολιτικού, που εξέφραζε τις προσδοκίες των μαζών ανεξάρτητα από πολιτικές καταβολές, ιδεολογικές αφετηρίες και κοινωνικές ομάδες. ‘’Ήταν’’, είπαν, ‘’ο τελευταίος λαϊκός ηγέτης’’.