Η «μεγάλη κλοπή» της ικανότητας να προσέχεις [Μέρος 1ο]

Απόσπασμα από το βιβλίο Stolen Focus: Why You Can’t Pay Attention [«Κλεμμένη προσοχή: Γιατί δεν μπορείς να συγκεντρωθείς»] του Γιόχαν Χάρι.
Σημείωση: Η μετάφραση του τίτλου είναι δική μας, καθώς το βιβλίο μόλις εκδόθηκε -στις 6 Ιανουαρίου από τις εκδόσεις Bloomsbury– και δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά.
https://www.theguardian.com/science/2022/jan/02/attention-span-focus-screens-apps-smartphones-social-media
========================================================

Η ικανότητά σου να συγκεντρώνεσαι δεν κατέρρευσε
Σου την έκλεψαν

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και άλλες πτυχές της σύγχρονης ζωής καταστρέφουν την ικανότητά μας να εστιάζουμε την προσοχή μας. Πρέπει να ανακτήσουμε τη νοητική μας ικανότητα, όσο ακόμα είναι δυνατόν.

Σε ηλικία εννέα χρονών, το βαφτιστήρι μου ο Άνταμ ανέπτυξε μια σύντομη αλλά τρομακτικά έντονη εμμονή με τον Έλβις Πρίσλεϊ. Άρχισε να τραγουδάει το «Jailhouse Rock» με όλη του τη δύναμη, αντιγράφοντας τις χαμηλές νότες και τα λικνίσματα του ίδιου του «Βασιλιά». Ένα βράδυ, καθώς τον έβαζα για ύπνο, με κοίταξε με ύφος σοβαρό και ρώτησε: «Γιόχαν, θα με πας μια μέρα στην Γκρέισλαντ;». Χωρίς να το πολυσκεφτώ, δέχτηκα. Την υπόσχεση αυτή δεν την ξαναθυμήθηκα, παρά μόνο όταν όλα πήγαν στραβά.

Δέκα χρόνια μετά, ο Άνταμ είχε χάσει τον προσανατολισμό του. Είχε παράτησε το σχολείο σε ηλικία δεκαπέντε ετών και περνούσε όλη τη μέρα του αποχαυνωμένος από τη μια οθόνη στην άλλη – λίγο YouTube, λίγο WhatsApp, λίγο πορνό. (Άλλαξα το όνομά του και κάποιες μικρές λεπτομέρειες για την προστασία της ιδιωτικής του ζωής.) Ζούσε στον ρυθμό του Snapchat, και τίποτα που το χαρακτήριζε η ηρεμία ή η σοβαρότητα δεν μπορούσε να τραβήξει την προσοχή του. Κατά τη δεκαετία που ο Άνταμ έγινε άντρας, αυτή η διάσπαση άρχισε να παρατηρείται και σε πολλούς από εμάς. Η ικανότητά μας για συγκέντρωση διαλυόταν. Μόλις είχα κλείσει τα σαράντα, και όποτε συναντιόμουν με συνομήλικούς μου, θρηνούσαμε τη χαμένη μας δεξιότητα. Εξακολουθούσα να διαβάζω πολλά βιβλία, αλλά με κάθε χρόνο που περνούσε, έμοιαζε όλο και περισσότερο σαν να ανεβαίνω τρέχοντας μια κυλιόμενη σκάλα που κατέβαινε. Τότε, ένα βράδυ όπως καθόμασταν στον καναπέ κι ο καθένας κοίταζε τις όλο και συρρικνούμενες οθόνες μας, τον κοίταξα και ένιωσα ένα ίχνος τρόμου. «Άνταμ», του είπα με απαλή φωνή, «πάμε στην Γκρέισλαντ». Του θύμισα την υπόσχεση που του είχα δώσει. Είδα ότι η ιδέα να σπάσουμε αυτή την παραλυτική ρουτίνα άναψε μια σπίθα μέσα του, όμως σημείωσα πως θα πηγαίναμε υπό έναν όρο. Κατά τη διάρκεια της ημέρας, θα έπρεπε να κρατάει το κινητό του κλειστό. Ορκίστηκε ότι θα το έκανε.

Όταν φτάνεις στην είσοδο της Γκρέισλαντ, δεν υπάρχει πλέον ανθρώπινο ον να σε ξεναγεί. Σου δίνουν ένα iPad, βάζεις τα ακουστικά και το iPad σού λέει τι να κάνεις: στρίψε αριστερά, στρίψε δεξιά, προχώρα ευθεία. Μόλις μπαίνεις σε κάποιο δωμάτιο, στην οθόνη εμφανίζεται μια φωτογραφία του σημείου όπου βρίσκεσαι και ακούγεται μια περιγραφή από αφηγητή.

Οπότε, καθώς περιφερόμασταν, περιστοιχιζόμασταν από ανθρώπους με ανέκφραστα πρόσωπα που κοιτούσαν σχεδόν αδιάκοπα στην οθόνη τους. Όσο προχωρούσαμε ένιωθα όλο και μεγαλύτερη ένταση. Όταν φτάσαμε στο «δωμάτιο-ζούγκλα», το αγαπημένο μέρος του Έλβις στην έπαυλη –κι ενώ στο iPad συνεχιζόταν η περιγραφή- ένας μεσήλικας δίπλα μου στράφηκε προς τη γυναίκα του. Μπροστά μας, έβλεπα τα ψεύτικα, τεράστια φυτά που είχε αγοράσει ο Έλβις για να μετατρέψει το δωμάτιο στην προσωπική του τεχνητή ζούγκλα. «Γλυκιά μου, κοίτα, είναι φανταστικό», είπε ο άντρας. Κράτησε το iPad μπροστά της και άρχισε να κουνάει τα δάχτυλά του πάνω στην οθόνη. «Αν σαρώσεις αριστερά, βλέπεις την αριστερή πλευρά του δωματίου. Αν σαρώσεις δεξιά, βλέπεις τη δεξιά».

Η σύζυγός του κοίταξε, χαμογέλασε κι άρχισε να σύρει δεξιά-αριστερά στο δικό της iPad. Έγειρα μπροστά. «Κύριε, υπάρχει κι ένας παραδοσιακός τρόπος “συρσίματος”. Ονομάζεται “στρέφω το κεφάλι μου”. Αφού βρισκόμαστε εδώ… Βρισκόμαστε στο “δωμάτιο-ζούγκλα”. Μπορείτε να το δείτε απευθείας. Ορίστε. Κοιτάξτε», του είπα. Κούνησα το χέρι μου και τα ψεύτικα πράσινα φύλλα θρόισαν. Έστρεψαν ξανά τα μάτια τους στις οθόνες. «Κοιτάξτε!», είπα. «Δεν βλέπετε; Είμαστε πραγματικά εδώ. Δεν χρειάζεστε την οθόνη. Βρισκόμαστε στο “δωμάτιο-ζούγκλα”». Έφυγαν βιαστικά. Στράφηκα προς τον Άνταμ για να γελάσουμε με το περιστατικό, όμως εκείνος ήταν σε μια γωνία, κρατούσε το κινητό του μέσα από το μπουφάν του και κοίταζε στο Snapchat.

Αθετούσε την υπόσχεση του σε κάθε φάση του ταξιδιού. Δύο εβδομάδες πιο πριν, με το που προσγειώθηκε το αεροπλάνο στη Νέα Ορλεάνη, έβγαλε το κινητό του ενώ ήμασταν ακόμα στις θέσεις μας. «Υποσχέθηκες ότι δεν θα το χρησιμοποιείς», είπα. «Εννοούσα ότι δεν θα τηλεφωνούσα. Προφανώς και δεν γίνεται να σταματήσω να μπαίνω στο Snapchat και να στέλνω μηνύματα», απάντησε.

Ήταν πραγματικά σαστισμένος, λες και του είχα ζητήσει να κρατήσει την αναπνοή του για δέκα ημέρες. Στο «δωμάτιο-ζούγκλα» δεν άντεξα∙ προσπάθησα να του αρπάξω το κινητό κι εκείνος έφυγε νευριασμένος. Το βράδυ τον βρήκα στο ξενοδοχείο Heartbreak Hotel, να κάθεται στενοχωρημένος δίπλα στην πισίνα (που είχε το σχήμα τεράστιας κιθάρας). Έκατσα δίπλα του νευριασμένος, κι αμέσως συνειδητοποίησα πως η τόση οργή που ένιωθα προς εκείνον, ήταν στην πραγματικότητα θυμός για τον εαυτό μου. Η αδυναμία του να συγκεντρωθεί ήταν κάτι που ένιωθα να συμβαίνει και σ’ εμένα. Έχανα την ικανότητά μου να είμαι παρών και το σιχαινόμουν. «Ξέρω ότι κάτι δεν πάει καλά», είπε ο Άνταμ, κρατώντας σφιχτά στο χέρι το κινητό του. «Αλλά δεν έχω ιδέα πώς να το διορθώσω», πρόσθεσε και συνέχισε να γράφει μηνύματα.

Τότε συνειδητοποίησα πως έπρεπε να καταλάβω τι πραγματικά συνέβαινε σ’ εκείνον και σε τόσους άλλους από εμάς. Εκείνη τη στιγμή ξεκίνησε μια διαδρομή που μετασχημάτισε τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνομαι την προσοχή. Ακολούθησαν τρία χρόνια με ταξίδια σε όλον τον κόσμο, από το Μαϊάμι και τη Μόσχα μέχρι τη Μελβούρνη, όπου πήρα συνεντεύξεις από τους κορυφαίους επιστήμονες διεθνώς σχετικά με τη συγκέντρωση. Όσα έμαθα με έπεισαν πως δεν είμαστε αντιμέτωποι απλώς με μια φυσιολογική αγωνία για την ικανότητα συγκέντρωσής μας, η οποία απασχολεί κάθε γενιά όσο αυτή μεγαλώνει. Βιώνουμε μια σοβαρή κρίση συγκέντρωσης, με τεράστιες συνέπειες στον τρόπο με τον οποίο ζούμε. Έμαθα ότι υπάρχουν δώδεκα παράγοντες που αποδεδειγμένα μειώνουν τη συγκεκριμένη ικανότητά μας και πως πολλοί από αυτούς αυξάνονται τις τελευταίες δεκαετίες, κάποιες φορές με τρόπο δραματικό.

Πήγα στο Πόρτλαντ, στο Όρεγκον, για να πάρω συνέντευξη από τον καθηγητή Τζόελ Νιγκ, έναν από τους κορυφαίους ειδικούς παγκοσμίως στη διάσπαση προσοχής των παιδιών. Όπως μου είπε, πρέπει να αναρωτηθούμε αν πλέον αναπτύσσουμε «μια κουλτούρα παθογένειας της προσοχής», ένα περιβάλλον όπου είναι πιο δύσκολο για όλους να συγκεντρωθούμε επί μακρόν και εις βάθος. Όταν τον ρώτησα τι θα έκανε αν ήταν επικεφαλής του πολιτισμού μας και ήθελε να καταστρέψει την προσοχή μας, είπε: «Πιθανόν ό,τι κάνει και η κοινωνία μας».

Η καθηγήτρια Μπαρμπαρά Ντεμενέξ, κορυφαία Γαλλίδα επιστήμονας που έχει μελετήσει βασικούς παράγοντες διάσπασης της προσοχής, μου είπε απερίφραστα: «Σήμερα δεν υπάρχει τρόπος ώστε το μυαλό μας να λειτουργεί φυσιολογικά». Το βλέπουμε παντού γύρω μας. Σύμφωνα με μια μικρή έρευνα, οι φοιτητές πλέον μπορούν να συγκεντρωθούν σε μία μόνο ασχολία για 65 δευτερόλεπτα. Μια άλλη μελέτη κατέδειξε πως υπάλληλοι γραφείου μπορούν να συγκεντρωθούν κατά μέσο όρο μόνο επί τρία λεπτά. Αυτό δεν συμβαίνει επειδή χάσαμε όλοι τη βούλησή μας. Η ικανότητά σου να συγκεντρώνεσαι δεν κατέρρευσε. Σου την έκλεψαν».