Μια «Κοιτίδα» που θεραπεύει βρέφη και γονείς

Τα τελευταία χρόνια, οι σχέσεις μητέρας-βρέφους βρίσκονται στο επίκεντρο των ερευνών της επιστημονικής κοινότητας. Οι σύγχρονες μελέτες δείχνουν ότι τα βρέφη δεν είναι απλώς μωρά, αλλά πρόσωπα που θέλουν να μοιραστούν πράξεις, προθέσεις, συγκινήσεις με τον άνθρωπο που τα φροντίζει. Οι ψυχολογικές ανάγκες των βρεφών φαίνεται ότι διαμορφώνονται από νωρίς στην κύηση και η συναισθηματική τους εναρμόνιση με την μητέρα είναι καίριας σημασίας.

Στην Κοιτίδα, μας λέει η ψυχαναλύτρια κυρία Μερόπη Μιχαλέλη, «έχουμε στόχο, να παρουσιαστούν στους γονείς οι πολλαπλές και εντυπωσιακές ικανότητες του βρέφους τους, έτσι ώστε να το γνωρίσουν καλύτερα και να αναπτύξουν μαζί του μία αρμονική σχέση αλληλεπίδρασης, η οποία θα λαμβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητες και το ταμπεραμέντο του».

Συνέντευξη στην Έφη Ζέρβα

Κυρία Μιχαλέλη, μιλήστε μας για την «Κοιτίδα». Τι είναι, πότε σκεφτήκατε τη δημιουργία της και ποιες ανάγκες θέλατε να καλύπτει;

Η «Κοιτίδα», η οποία απευθύνεται σε βρέφη και νήπια μέχρι τεσσάρων ετών, είναι το αποτέλεσμα και ο καρπός δουλειάς και αδιάλειπτης αφοσίωσης 28 ετών σε ένα όραμα. Μαζί με πολύτιμους συνεργάτες μέσα από μία πορεία και εμπειρίες αλληλοσυμπλήρωσης και όχι υποκατάστασης του ενός από τον άλλον σε σχέση με τον κοινό μας στόχο, δημιουργήσαμε μια «Κοιτίδα»: Ένα χώρο σκέψης και αναστοχασμού για τους επαγγελματίες υγείας, φροντίδας και θεραπείας για γονείς και βρέφη. Καρπός όσων διδαχθήκαμε από τις δύσκολες χρονιές που προηγήθηκαν αλλά και δώρο για τις επόμενες που ακολουθούν.
Είναι και μια προσωπική μου κατάθεση: το αποτύπωμα και η συμβολή μου ως ψυχαναλύτρια στην κοινότητα, η οποία πιο εύθραυστη από ποτέ, έχει ανάγκη από συνεκτικούς χώρους.

Πώς μπορεί να γίνει παρέμβαση σε ένα βρέφος; Κοιτώντας τη σελίδα σας (koitida.com), μας εντυπωσίασε ότι έχετε ομάδες για μωρά έως 15 μηνών.

Ας ξεκινήσουμε από τη σημασία της παρουσίασης στους γονείς των ικανοτήτων του βρέφους. Αυτή έχει ως κύριο στόχο να παρουσιαστούν στους γονείς οι πολλαπλές και εντυπωσιακές ικανότητες του βρέφους τους , με στόχο να το γνωρίσουν καλύτερα και να αναπτύξουν μαζί του μία αρμονική σχέση αλληλεπίδρασης, η οποία θα λαμβάνει υπόψη τις ιδιαιτερότητες και το ταμπεραμέντο του.

Οι πρώιμες θεραπευτικές παρεμβάσεις γίνονται στη δυάδα μητέρα-βρέφος ή στην τριάδα που συμπεριλαμβάνει και τον πατέρα. Βασικός άξονας γύρω από τον οποίο αρθρώνονται αυτές οι θεραπευτικές παρεμβάσεις είναι να «θυμηθούν, να ονομάσουν και να ξαναζήσουν αλλιώς οι γονείς, τραυματικές τους εμπειρίες που είχαν παραμείνει αμεταβόλιστες. Να τους αποδώσουν ένα νέο νόημα και μια υπόσταση βιώματος που το εντάσσουν στη ροή της ιστορίας τους. Η εγκατάσταση της πρώιμης συνδιαλλαγής μητέρας- βρέφους οφείλεται κατά μεγάλο μέρος και στο ότι στην έγκυο γυναίκα/μέλλουσα μητέρα υπάρχει μια ιδιαιτερότητα στην ψυχική της λειτουργία.  «Ψυχική διαφάνεια», έχει χαρακτηρισθεί από τη Γαλλίδα Ψυχαναλύτρια Monique Bydlowsi. Συντελείται τότε μια σημαντική αναδιάρθρωση των ψυχικών δομών στην έγκυο/νέα μητέρα: βρίσκουν δίοδο στη συνείδηση, περισσότερο από ποτέ, απωθημένες μέχρι τότε αναμνήσεις και αναπαραστάσεις ή και άγνωστα για τη μητέρα παρελθόντα βιώματα∙ «άγνωστα», με την έννοια ότι δεν είχε μπορέσει μέχρι τότε να τα οικειοποιηθεί στην ιστορία της. Κυριαρχεί η επιστροφή του άλλοτε «παιδικού», στον εσωτερικό κόσμο της μητέρας. Οι αναπαραστάσεις του παιδιού που θα γεννηθεί είναι ανύπαρκτες ή φτωχές. Η πρόσβαση στο υλικό, που παρέμενε μέχρι τότε απωθημένο ή απροσπέλαστο, θα της επιτρέψει να απελευθερώσει τα συναισθήματα που είχαν συνδεθεί με αυτό το υλικό και να επενδύσει αυτή την ενέργεια στο παιδί της, ώστε να προσαρμοστεί στις ανάγκες του.

Μητέρα γεννιέσαι ή γίνεσαι; Τι λέει η επιστημονική σας εμπειρία;

Αυτό που αποκαλούμε μητρική λειτουργία είναι ένα σύνολο, που περιλαμβάνει τόσο τη φυσική όσο και την ψυχική φροντίδα του παιδιού και χάρη σε αυτή εκπληρώνονται πρωταρχικές λειτουργίες σε ό,τι αφορά την ψυχική οργάνωση του παιδιού. Τα ερευνητικά δεδομένα από τις νευροεπιστήμες, έχουν καταδείξει ότι αυτό που ονομάζαμε μητρικό ένστικτο, αυτό το πανίσχυρο πάθος επένδυσης του μωρού και των αναγκών του, είναι γενετικά προγραμματισμένο. Υπάρχουν γονίδια υπεύθυνα για τις εκδηλώσεις αυτής της πρωταρχικής σωματικής και ψυχικής φροντίδας, τα οποία ενεργοποιούνται ήδη από το τέλος του τρίτου τριμήνου της εγκυμοσύνης.

Μάλιστα, οι πρώτες αυτές εμπειρίες, λόγω του ότι συμβάλλουν στη δόμηση της αρχιτεκτονικής του εγκεφάλου,μεταφέρονται διαγενεαλογικά. Με δυο λόγια, ό,τι λάβαμε ως παιδιά θα δώσουμε ως γονείς στα δικά μας παιδιά. Η πρώιμη γονεϊκή φροντίδα και η ποιότητα του αρχικού δεσμού (συγκινησιακή διαθεσιμότητα και αμοιβαιότητα στις αλληλεπιδράσεις), καθ΄ όλη τη διάρκεια της αρχικής διαδικασίας πρόσβασης στη γονεϊκότητα, εγγράφονται στο σώμα, στον εγκέφαλο και στον ψυχισμό του εμβρύου/νεογνού, συμβάλλοντας στη δόμηση τους. Η πρόσβαση στην γονεϊκότητα «προετοιμάζεται» από τις πρώιμες εγγραφές εμπειριών γονεϊκής φροντίδας που έχει λάβει ο ίδιος ο γονέας όταν ήταν βρέφος. Δημιουργήθηκαν τότε νευρωνικά κυκλώματα που θα ενεργοποιηθούν και θα χρωματίσουν το πώς θα οργανώσει την σχέση με το βρέφος του, ως γονέας πλέον. Με αυτές τις εμπειρίες και εγγραφές θα συναντήσει το πολύπλοκο και πλούσιο δυναμικό που φέρει το μωρό της και αν είναι ανοιχτή μπορεί να μετασχηματιστούν ακόμη και τραυματικές δικές της πρώιμες εμπειρίες.

Στη γενιά μου οι μητέρες είχαν σαν οδηγία να μην παίρνουν τα παιδιά τους αγκαλιά για να μην «μαθαίνουν», όπως έλεγαν οι παλιές. Έχουν πολλά ελλείμματα τα παιδιά που μεγαλώνουν χωρίς επαφή και χάδι;

Ας αναλογιστούμε ότι όταν μιλάμε για «μοναξιά», έρχονται στο νου μας τα μοναχικά άτομα, τα οποία κατά κύριο λόγο στερούνται σωματικής επαφής. Πλήθος μελετών πλέον καταδεικνύουν ότι η απώλεια της σωματικής επαφής, ιδιαίτερα σε περιόδους αυξημένου στρες, όπως αυτή που διανύουμε τα δύο τελευταία χρόνια, διαταράσσει τα νευρωνικά δίκτυα της συναισθηματικής μας ρύθμισης, τα οποία έχουν εγκατασταθεί ήδη από τις πρώιμες εμπειρίες φροντίδας μας – τον πρώτο χρόνο της ζωής. Οι δερμικοί νευρώνες υπάρχουν σε όλα τα ανώτερα θηλαστικά. Μεταφέρουν χαμηλής έντασης ηλεκτρικά φορτία στην αμυγδαλή και σε όλες τις περιοχές του εγκεφάλου, όπου γίνεται επεξεργασία των συγκινήσεων. Παίζουν αποφασιστικό ρόλο στην ανάπτυξη της συναισθηματικής νοημοσύνης και στην ικανότητα μας να διαχειριζόμαστε το στρες, καθώς κατευνάζουν την επίδραση της κορτιζόλης. Η αφή στέλνει στον εγκέφαλο μας ένα σήμα: ότι μπορεί να αναθέσει τις δυνατότητες του για προσαρμογή στη στρεσσογόνο κατάσταση, σε κάποιο πρόσωπο που είναι εκεί για να αντέξει και να σηκώσει το βάρος. Η πρόσφατη τραυματική συνθήκη της πανδημίας Covid 19, με τα μέτρα αποστασιοποίησης που επέβαλε στα μαιευτήρια ή στα νοσοκομεία όταν κάποιο βρέφος νοσηλεύεται, μπορεί να έχει δραματικές συνέπειες.

Επιστήμονες, ήδη μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου (Robertsons, Bowlby) έδειξαν ότι οι συνέπειες λόγω της σωματικής απόστασης και της απουσίας σωματικής επαφής μητέρας-βρέφους και χαδιού αφορούν στο μέλλον της ανθρωπότητας στο σύνολο της, καθώς ευνοούν την ανάπτυξη αποπροσωποποιημένων ανθρώπων παραδομένων στην αχαλίνωτη και τυφλή βία εντός και εκτός τους. Αυτή η βία παραμένει ελεύθερη και ασύνδετη, διότι έχασαν από το χάραμα της ζωής τους, το ραντεβού με την αγάπη και την τρυφερότητα που συγκροτούν τα κοινωνικά όντα.

Όλα αυτά τα οποία περιγράφετε μου δημιουργούν αντιφατικά συναισθήματα. Τι ωραία να σε προσέχουν από μωρό… Τι κρίμα που δεν μπορεί να συμβεί για όλα τα μωρά. Θα μπορούσαν αυτές οι υπηρεσίες να ενταχθούν σε όλα τα νοσοκομεία και στα ασφαλιστικά ταμεία;

Μια πρωτοπόρος ψυχαναλύτρια, η Joan Raphael-Leff, γνωστή για τη σημαντική συνεισφορά της στη θεωρητικο -κλινική κατανόηση και θεραπευτική τεχνική στην ψυχαναλυτική εργασία με εγκύους, είχε το κουράγιο να διατυπώσει ότι ο δείκτης πολιτισμού μιας χώρας διαμορφώνεται από τα μέτρα και τις πρακτικές φροντίδας που έχουν προβλεφθεί και εφαρμόζονται για την προστασία της υγείας των εγκύων και των νεογνών.

Στη χώρα μας, οι υπηρεσίες στις οποίες μπορεί να απευθυνθεί ένα ζευγάρι που περιμένει να αποκτήσει ένα μωρό -πριν έρθει σε εμάς ψυχαναλυτές/θεραπευτές, συνήθως πλέον σε απόγνωση-είναι σχεδόν ανύπαρκτες.

Οι δημόσιες δομές υγείας, που δύνανται να προσφέρουν ολοκληρωμένες υπηρεσίες ψυχικής συνοδείας και πρόληψης της ψυχοπαθολογίας στην περιγεννητική περίοδο είναι περίπου ανύπαρκτες και οι εναπομείνασες δομές είναι υποστελεχωμένες και δύσκολα ανταπεξέρχονται στις αυξημένες ανάγκες για παροχή υπηρεσιών υγείας και πρόνοιας.

Το ζήτημα των πρώιμων υποκειμενικών εμπειριών και το ενδιαφέρον για την πρώιμη ανάπτυξη της υποκειμενικότητας, δεν αφορά μόνο στην κλινική πράξη με τα μικρά παιδιά και τους γονείς τους. Αφορά κυρίως και πρωτίστως στη μετάδοση της γνώσης και στην ευαισθητοποίηση τόσο των επαγγελματιών υγείας, όσο και όλων όσων συμβάλλουν στην διαμόρφωση των κοινωνικών στάσεων, αντιλήψεων και των κοινωνικών πολιτικών πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας, σε σχέση με την καθοριστική σημασία των πρώιμων εμπειριών του ανθρώπου.

Μια πολιτισμένη κοινωνία, σκέφτεται, σχεδιάζει και παίρνει μέτρα για τους αυριανούς πολίτες της όχι μόνο αφού νοσήσουν, αλλά ήδη από την αυγή της ψυχικής τους ζωής δηλαδή το αργότερο κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης. Αυτό αφορά τόσο στον δείκτη πολιτισμού μας όσο και στην διακοπή της οικονομικής αιμορραγίας της Δημόσιας Οικονομίας. Έχει αποδειχθεί από μελέτες που εκπονήθηκαν από Οικονομολόγους της Υγείας, στο LSE, ότι το κόστος για τη Δημόσια Οικονομία, λόγω της μη παρέμβασης σε ζητήματα ψυχικής υγείας, που εμφανίσθηκαν την περιγεννητική περίοδο, είναι τέσσερις φορές υψηλότερο σε σχέση με το κόστος των υπηρεσιών ψυχικής υγείας που πραγματοποιούνται την περίοδο αυτή.

Έχει αλλάξει ο ρόλος του πατέρα στην εποχή μας ή ο Έλληνας μπαμπάς παραμένει απόμακρος;

Αυτό που παρατηρώ όλο και πιο συχνά στην κλινική μου εμπειρία είναι ότι κάποιοι νέοι μπαμπάδες, οι οποίοι είναι συχνά όπως λέμε «μητρικοποιημένοι», αναλαμβάνουν μεγάλο μέρος της φροντίδας και της ανατροφής των παιδιών τους. Πρόκειται, σε ορισμένες περιπτώσεις για ανθρώπους που μεγάλωσαν από πολύ απασχολημένους ή απόντες γονείς, δοσμένους στο κυνήγι  της επαγγελματικής ή και οικονομικής επιτυχίας. Έτσι έχοντας  οι ίδιοι υποφέρει από αυτό το μοντέλο, θέλουν να το αντιστρέψουν. Σε κάποιες περιπτώσεις, αυτή η συνθήκη φθάνει στο σημείο να αφαιρούν από τις συντρόφους τους μεγάλο μέρος από τη μητρική τους λειτουργία. Όπως και να ΄χει, τα νέα ζευγάρια έχουν μια μεγαλύτερη ισότιμη συμμετοχή στη φροντίδα και τις δραστηριότητες παιχνιδιού και εκπαίδευσης των παιδιών τους.

Είστε μητέρα. Πώς έχει επηρεάσει η επιστημονική σας κατάρτιση το μεγάλωμα των κοριτσιών σας;

Θα απαντήσω αλλιώς την ερώτηση σας. Η «Κοιτίδα» είναι το αντίδωρο που θέλω να προσφέρω στην ελληνική κοινότητα, λόγω του ανεκτίμητου δώρου που έλαβα εγώ χάρη στη διαδρομή της διαδικασίας της μητρότητας. Η ψυχαναλυτική κατανόηση του εαυτού μου και των σχέσεών μου με τους άλλους, είναι που με βοήθησε, όχι η επιστημονική μου κατάρτιση. Χάρη στα δώρα της ψυχανάλυσης, άντεξα και αποδέχτηκα ότι όπως κάθε διαδρομή, έτσι και η μητρότητα έχει και στιγμές δύσκολες, αμφίθυμες, με πόνο και ματαιώσεις.
Το παιδί μας το αγαπάμε και το δεχόμαστε ακόμη και όταν μας εκπλήσσει, μας αναστατώνει , μας θυμώνει, και ενίοτε μας απογοητεύει. Όμως μένουμε εκεί, αναμένοντας με εμπιστοσύνη να ζήσουμε το παρακάτω.

Δεν θα μπορούσα να μην σας ρωτήσω, κατά τη διάρκεια ενός πολέμου στην Ευρώπη, πώς θα πρέπει να μιλήσουμε στα παιδιά για τον θάνατο.

Η εμπειρία του πολέμου, έρχεται να καταργήσει εκ θεμελίων τον μύθο που τους καλλιεργεί η κοινωνία, η οικογένεια, το σχολείο: ότι τα παιδιά τα προστατεύουμε. Έρχονται αιφνίδια αντιμέτωπα με μια νέα πραγματικότητα, που αποκαλύπτεται από όσα βλέπουν στις οθόνες τους και από τις διηγήσεις των μεγάλων, με ωμό και απρόβλεπτο τρόπο: ότι και τα παιδιά υφίστανται τον θάνατο, ότι εξορίζονται, ορφανεύουν, χάνουν το σπίτι, το σχολείο, τις παιδικές χαρές και την πατρίδα τους, χάνουν δηλαδή όλα όσα αποτελούν το καταφύγιο και τη βάση ασφάλειας κάθε παιδιού. Αυτή η υλική και ψυχική απογύμνωση που αποκαλύπτεται μπροστά τους, είναι βαθιά τραυματική για τα παιδιά. Διαπιστώνουν ότι από τη μια στιγμή στην άλλη μπορεί να καταστραφεί το περίβλημά τους, το πλαίσιο μέσα στο οποίο χρειάζονται να υπάρχουν ώστε να αναπτυχθούν: η Κοιτίδα τους.

Είναι αποδεδειγμένο από πολλές έρευνες πως τα παιδιά που εκτίθενται παρατεταμένα στις εικόνες του πολέμου, που αφήνονται να παρατηρούν τη βία και την ορφάνια, έχουν μεγάλες πιθανότητες να εμφανίσουν διαταραχή μετατραυματικού στρες. Οι γονείς χρειάζεται να τα προτρέπουν να εκφράζουν τους φόβους και τις αγωνίες τους. Ακόμη και αν τα παιδιά σε έναν πρώτο χρόνο αρνηθούν ότι κάτι τα φοβίζει και τους δημιουργεί αγωνία σε ό,τι αφορά τον πόλεμο, οι γονείς μπορούν να δείξουν ενσυναίσθηση σε αυτό χωρίς να τα πιέζουν να εκφραστούν. Όμως, προτάσεις όπως: «Είναι τρομακτικό για εμάς τους μεγάλους να βλέπουμε να εξελίσσεται ένας πόλεμος, αλλά μαζί θα σκεφθούμε και θα επεξεργαστούμε αυτά που νιώθουμε και θα προχωρήσουμε παρακάτω», είναι πολύ καθησυχαστικές για ένα παιδί. Αντίθετα, ο θυμός και η αναστάτωση του γονέα, αναστατώνει ακόμη περισσότερο το παιδί. Σε καταστάσεις μεγάλης κρίσης και αποσταθεροποίησης της οικογενειακής και κοινωνικής βάσης ασφάλειας, αυτό που προσδιορίζει τις αντιδράσεις και τις συμπεριφορές των παιδιών είναι η στάση των γονέων. Όχι μόνο μέσω των εκπεφρασμένων θέσεων τους, αλλά κυρίως μέσω των αναπαραστάσεων τους, συνειδητών και ασυνειδήτων, για την τρέχουσα συνθήκη, και του τρόπου με τον οποίο διαχειρίζονται τα συναισθήματά τους όταν επικοινωνούν με τα παιδιά τους. Αρκεί να είναι δίπλα τους, ανοιχτοί να τα ακούσουν και να συνομιλήσουν μαζί τους.

Σε όλη αυτή την μακρά πορεία σας, την ενασχόλησή σας με τα βρέφη, τα παιδιά, τις μητέρες και τους γονείς, τι έχετε μάθει ως άνθρωπος;

Ακόμη και ο πιο πολυτραυματισμένος άνθρωπος στα πρώτα χρόνια της ύπαρξης του, έχει τη δυνατότητα να θεραπευτεί ή έστω να επουλώσει σε μεγάλο μέρος τα τραύματα του, αν συναντήσει ανθρώπους /θεραπευτές ή μια μεγάλη αγάπη νωρίς στην ζωή του. Η προϋπόθεση αυτής της θεραπευτικής συνάντησης είναι το αυθεντικό ενδιαφέρον του θεραπευτή γι αυτό που έζησε και ζει ο θεραπευόμενός του πριν έρθει στην θεραπεία και τον/την τραυμάτισε.

Έχουμε τη δυνατότητα, όταν παρεμβαίνουμε έγκαιρα, όπως δηλαδή συμβαίνει στην εγκυμοσύνη και στον πρώτο χρόνο της ζωής, να συμβάλουμε αποφασιστικά στη διακοπή της επανάληψης παλαιών τραυμάτων που έζησαν οι νέοι γονείς. Όταν προσφέρουμε ένα περιβάλλον ψυχικής φροντίδας και συνοδείας, μέσα στο οποίο διανύουν οι γυναίκες την εγκυμοσύνη τους και τη μεταγεννητική περίοδο, απελευθερώνεται το βρέφος από τα φαντάσματα του παρελθόντος των γονέων του έτσι ώστε το δυναμικό του να αναπτυχθεί πλήρως. Οι δε γονείς, ζουν μέσω αυτών των πρώιμων παρεμβάσεων μια επανορθωτική εμπειρία, που μπορεί να μετασχηματίσει θετικά τις μέχρι τότε τραυματικές τους εμπειρίες.

________________________________________________________________________

*H Μερόπη Μιχαλέλη είναι ψυχαναλύτρια με εικοσιπενταετή και πλέον εμπειρία στην περιγεννητική συμβουλευτική και ψυχοθεραπεία σε δημόσια και ιδιωτικά κέντρα της Ελλάδας. Είναι μέλος της Ελληνικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας, της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ενώσεως και της Ευρωπαϊκής Εταιρείας για την Ψυχανάλυση Παιδιών και Εφήβων. Επίσης, είναι ιδρύτρια και επιστημονική υπεύθυνη του Ινστιτούτου για την προαγωγή της Ψυχικής Υγείας στην Εγκυμοσύνη και στα πρώτα χρόνια της ζωής, «Κοιτίδα».